Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
baśń
(ang.fairytales,franc.contesdesfées,niem.Zaubermärchen–baśń(lubbajka/baśń
magiczna),nazywanarównieżbajkąlubbaśniąwłaściwą–takokreślanesądrobneutworyotreści
fantastycznej,przekazywaneustnielubwformiepisanej.Baśnieprzekazywaneustniesąjednym
zpodstawowychgatunkówliteraturyludowej(ludowabaśńmagiczna).Stosowaneniekiedydoich
nazwaniapojęciebajkaludowamaszerszyzasięgznaczeniowy;obejmujerównieżinnetypyutworów,
np.opowiadaniaotreścifantastycznejwformienoweli.Jakopojęcieszerszeużywanejestjednak
równieżdookreśleniazbiorówtekstówzawierającychbaśniemagiczne,jeśliopierająsięnaust-
nejtradycjiludowej.Dotyczytonaprzykładnajpopularniejszychwkręgueuropejskimzbiorówbajek
CharlesaPerraultaibraciJakubaiWilhelmaGrimmów.Najbardziejcharakterystycznącechąbaśni
magicznej,odróżniającąjąodpokrewnychgatunków–podaniailegendy–jesttakzwanaoczywi-
stośćcudowności(bohaterowiebaśniniemająświadomościgranicydzielącejświatrzeczywistyod
światamagii).PierwszeństwowsformułowaniutejzasadyprzysługujenajprawdopodobniejAndré
Jollesowi,którywksiążceEinfacheFormen(Prosteformy)pisał:"Cudownośćniejestwtejformie
[wbaśnimagicznej]cudowna,leczoczywista”.Pojęcieoczywistośćcudownościspopularyzowałna-
tomiastRogerCaillois.Odróżniającpojęciebaśniowościodfantastycznościuznałzagłównącechę
baśniowościwłaśnieoczywistośćcudowności,niespotykanąwinnychgatunkachliterackich:"Baśń
dziejesięwświecie,wktórymczarysąnaturalne,amagiaregułą”.
Baśniewypełniająpostacizeświatazjawisknadprzyrodzonych–olbrzymy,czarownicyiczarow-
nice,smoki,dobreizłewróżki,krasnoludki,zwierzętamówiąceludzkimgłosemipomagającebo-
haterowiwpokonaniuprzeszkód,czasamiwdowódwdzięcznościzaokazanąprzysługę,najczęściej
jednakbezwyraźnejprzyczynyobdarowującegom.in.magicznymiprzedmiotami.Podobnąrolęod-
grywająwbaśnidobrewróżkiiinneprzyjaznebohaterowipostacie.Najwidoczniejszymznakiemcu-
downościbaśnijestmetamorfoza–przemianaludziwzwierzętalubprzedmiotyiodwrotnie.Jednak
wodróżnieniuodbohaterówpodańilegendbohaterbaśninigdysięaniniedziwicudom,których
doświadczapodczasswejwędrówki,anisięichnieboi.Wynikatozfaktu,żewbaśniwprawdzienaj-
ważniejszyjestbohater-człowiek,lecznieojegożyciewewnętrznewniejchodzi.Istotnajestakcja,
którejmotoremjestbardzoczęstoprzypadek:zasprawąbaśniowegoszczęściawszystkodziejesię
tak,jakzperspektywybohateradziaćsiępowinno.Baśńjestgatunkiemapsychologicznym;nieopi-
sujeprzeżyćwewnętrznychbohatera,opisememocjizastępującnazwanieodpowiadającejimreakcji
(obohaterzeniemówisięnp.,żejestsmutny,leczżesiadanaziemiipłacze).Równieżmotywydzia-
łańbohaterasąwbaśninieistotne,choćobietecechy–opisprzeżyćbohateraiumotywowaniejego
działań–zawszesąobecnewbaśniach,zwłaszczatychstylizowanych,choćbywszczątkowejformie.
WedługMaxaLüthiegobohaterembaśnijestpostaćwjakiśsposóbwyizolowanalubdającasięłatwo
wyizolowaćzeswegootoczenia,częstojedynelubnajmłodszedziecko,niekiedyróżniącesięodin-
nych(np.urodziłosiębardzomałelubwpostacizwierzęcia).Bohaterowierzadkomająimiona;baśń
zastępujejeokreśleniamiabstrakcyjnymi(królewicz,księżniczka,najmłodszasiostralubnajmłodszy
brat).Jeślisąpiękni,tosąteżczęstodobrzy,choćodzasadytakzwanegoparalelizmuestetyczno-
-etycznegojestwielewyjątków:bywająpostacipiękne,leczokrutne,abrzydkie(częstozwierzęce)
przemieniająsięwurodziwe.Punktwyjściawbaśnistanowisytuacjazmuszającabohateradood-
byciaobfitującejwprzeszkodypodróży,któranajczęściejkończysiędlaniegopomyślnie.Szczęście,
jakiewbaśnistajesięudziałembohatera,jestpunktemfinałowym,nigdycelem.Motywybaśniowe
występująwnajstarszychzabytkachliteraturyświatowej:zarównowbabilońskimeposieGilgamesz
(3tys.p.n.e.),wBiblii,przedewszystkimjednakwOdyseiHomera(np.przygodaOdyseuszazPo-
lifememlubnawyspieKirke).MotywybaśniowespotykamyrównieżwMetamorfozachOwidiusza.
ZanajstarsząopowieśćocharakterzebaśniowymuważasięstaroegipskąBaśńodwubraciach,
zapisanąnapapirusiew2.tys.p.n.e.NajstarszyznanyzbiórbajekindyjskichPańczatantrajestpóź-
baśń
101
