Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
rzeczywistegoświata.Dialektykanawzórheglowski,stosowanadoopisurzeczywistości,miałaprzezwyciężać
metafizyczny(fenomenologiczny)sposóbrozumowania.Opierałasięnazałożeniuistnieniaczterechgłównych
właściwościmaterialnegoświata:wzajemnychpowiązaniachiuwarunkowaniachwszelkichzjawisk,ciągłości
ichrozwoju,stałościtegorozwojupowodowanejprzeznarastaniezmianilościowychijakościowychorazich
uzależnienieodwynikuścieraniasięprzeciwieństw.Powiązaniaiuwarunkowaniawszelkichzjawiskoznaczały
zarazem,żeniemapośródnichżadnego,któregoistnienieniemiałobyprzyczynowegouzasadnienia
iodniesieniadopozostałychskładnikówrzeczywistości.
Wmyślimarksistowskiejniemaotwartychnawiązańdoprzestrzeni,umieszczanejprzeztęfilozofię
wpojemnejsferzeprzyrody.Ztezyowspółzależnościwszystkichrzeczyizjawiskwynikałwniosek,żeświat
materialnyjestorganicznącałością,wtymrównieżkształtprzestrzenizależyodwszelkichuwarunkowań,jakie
jejtowarzysząijakiejąwspółtworzą.Dlategozapewnetodialektyczneiholistyczneujęcietaksilnie
przemawiałodowyobraźnitwórcówkoncepcjiprzestrzeniinspirowanychneomarksizmem:paradygmatu
ekonomiipolitycznej,nowejsocjologiimiastaczygeografiihumanistycznej.
ChociażwXXwiekuprzestrzeń,obokczasu,należałatradycyjniedogłównychkategoriiprzenikających
refleksjęfilozoficznąiantropologiczną,międzytymipojęciamizarysowałsiępewienrodzajnapięcia–refleks
bardziejogólnychiszerszychzmianwstosunkachmiędzyczasemiprzestrzeniąwkulturze.Pofascynacji
fenomenemczasuwpierwszejpołowiestulecia,uwagaskupiłasiębardziejnaprzestrzeniimiejscu.
Współczesnafilozofiaprzestrzeniwyrastazideigreckiej
polis
,zfilozofiiKartezjańskiej–miejskiego
ratio
,zfilozofiiOświecenia–przemysłowejwydajności,świeckości,umowyspołecznej,nowego
społeczeństwa,dominacjimiastanadromantycznąnaturąwsi(Rewers2005,s.10).Tawielośćźródeł
iperspektywkorespondujezróżnorodnościąpostmodernistycznychkoncepcjiprzestrzeni.
Przestrzeńzajmujetakżeznaczącemiejscewkoncepcjachreprezentującychjedenzważniejszychdziałów
filozofii,czyliestetykę,przyczymujmujetowsposóbbliskisocjologii.Przykłademtakiegopodejściasąmyśli
wybitnegoestetykaihistorykasztukiMieczysławaPorębskiegonatematistnieniasztukiwprzestrzeni
symbolicznej,wprzeciwieństwiedoobiektówwprzestrzenifizycznejimatematycznej.Porębski(1978,s.28)
nazywałtakisymbolicznyobszaristnieniasztukiprzestrzeniąwaspekcieludzkim,ponieważ„wracamydoniej
ionawracadonas,ilekroćtegozechcemy,wktórejsytuujemysięsami,niezaśjesteśmy–comamiejsce
wprzestrzenifizycznej–zgóry,raznazawszeinieodwracalnieusytuowani”.
Przestrzeńheterotopiiiutopii
WdrugiejpołowieXXwiekuwpływowy,znanyznonkonformizmufrancuskifilozof,historykiliteraturoznawca,
jedenzprekursorówpostmodernizmu(choćsamsiebiedotegonurtuniezaliczał)MichelFoucault(1926–
1984)byłautoremliczącychsięprzemyśleńnawieletematówtypowychdlapostmodernizmu.Jego
oryginalne,choćniezawszeprzejrzystepoglądypobudzałyrównieżwyobraźnięwielusocjologów(mimoże,
zdaniemJerzegoSzackiego,miałsłabezwiązkizsocjologią;zob.Szacki2002,s.902).Foucaultnieuważał
siebiezateoretykaprzestrzeni,choćjegotekstymieniłysięodprzestrzennychmetafor.Wkrótkimeseju
Inne
przestrzenie
(2005),pełnymzawiłychprzenośniisłowotwórczychpomysłów,wyłożyłswojerozumienie
przestrzeni.
Obecnaepokabędzieprzypuszczalniewwiększymstopniuepokąprzestrzeni.Znajdujemysięwczasachsymultaniczności,wepoce
zestawiania,wepocerzeczybliskichidalekich,jednegoobokdrugiego,rozproszonego.Znajdujemysięwmomencie,kiedy,jaksadzę,
światwydajesięnietyledługąhistoriąrozwijającąsięwczasie,cosieciąłączącąpunktyiprzecinającąwłasnepoplątaneodnogi(Foucault
2005,s.117).
Wiekwspółczesnyprzykładaszczególnąwagędoterytoriów,obszarów,określasamsiebiewzględem
punktówiliniiwyznaczającychprzestrzeń.Równieważnyjestczas,nieodłączniezwiązanyzprzestrzenią,
apowiązaniamiędzynimizmieniająsięiprzybierająróżnekonfiguracje.Pośródwielumiejscwartychuwagi
najbardziejinteresującesąte,któreposiadająosobliwąwłaściwośćbyciawrelacjizewszystkimiinnymi
miejscami–jednakwsposób,którypodajewwątpliwość,neutralizujealboodwracazbiórdoznań,jakie
temiejscawywołują,odbijająlubodzwierciedlają(np.hotel,który„udaje”,żejestkościołem).
Każdespołeczeństwotworzywłasneregułyczykodeksyzmuszająceczłonkówdomyślenialubpostrzegania
różnychmiejscwściśleokreślony,jedyniesłuszny,aniedowolnyczyindywidualnysposób,najczęściej
winteresieopresyjnychznaturysiłspołecznych.Podobniekażdakulturawyrażaprawdęiwartościmoralne,
tyleżenaswójwłasny,niepowtarzalnysposób.Możnaradykalniekrytykowaćistniejącespołeczeństwo,
projektującwjegomiejsceprzeróżneutopie.Możnawtensamsposóbwyobrażaćsobieprzestrzenie
doskonałe,idealniezorganizowane,lecznierzeczywiste–idealnemiejscawistociepozbawionerealnego
miejsca.Alerówniedobrzemożnanieodrywaćsięodrzeczywistości,amimotowytwarzaćwłasne
przeciwmiejscalubkontrmiejsca,będące„rodzajemefektywnieodgrywanejutopii,wktórejwszystkieinne
rzeczywistemiejsca,jakiemożnaznaleźćwramachkultury,sąjednocześniereprezentowane,kontestowane
iodwracane”(tamże,s.120).
Foucaultdzielispołecznąprzestrzeńnadwiekategorie:heterotopieiutopie.Obieznacząokreślonestany:
heterotopiesąrealneiurzeczywistniająsięnaziemi,utopienatomiastsąniemożliwedozrealizowania
wrzeczywistymświecie.Przestrzeńodsłanianajpełniejswójheterogenicznycharakterwówczas,gdyporządki
sacrum
i
profanum
zostająkulturowopodważone.Stajesięwówczasheterotopią–kontrmiejscemlubteż
innymmiejscem,będącymmimotonadalodbiciemprzestrzenirealnej,jaknaprzykładbiblioteki,muzea,
szpitale,terminalelotnicze,dworcekolejoweczyrestauracje,anawetwesołemiasteczka.Słowem,wszystkie
miejscaniczyje,zzałożeniaodwiedzanetylkoczasowolubnakrótko,nieoswojone,stanowiąceprzestrzenie
między(międzyjednymetapempodróżyadrugim,międzyteraźniejszościąaprzeszłością,międzymiejscem
