Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
C.Deheglizacjapostheglizmupoprzezfideizmiwolicjonalizm
ZodwrotnejstronyheglizmzaatakowaliSørenKierkegaardiFriedrichNietzsche,całkowicienegującywartośćrozumu.Wpierwszymprzypadkumożemymówić
oreakcjifideistycznejnaHeglowskąsyntezęrozumuiwiary,którejistotąbyłowysuszeniereligiizwiary.Wdrugimprzypadkunależymówićoreakcji
wolicjonalnej,gdyżNietzscheniedefiniowałsięjakochrześcijan.Obydwułączyłoodrzucenieracjonalizacjirzeczywistościiekspozycjamomentuirracjonalnego[88].
SørenKierkegaardzaatakowałheglizmzapan–logicznycharaktersystemu,zapróbęzamknięciarzeczywistościwracjonalistycznychpojęciach.Dialektykabyładlań
czymśprzeciwnymchrześcijaństwu,któretenniedoszłypastor(postudiachteologicznych)utożsamiałzgnozeologiąfideistyczną.Państwo,zetatyzowanyluterański
kościółimasyuważałzaantytezyindywidualnieprzeżywanejwiary.Strukturyinstytucjonalnemogąpodawaćgotowedogmatyiryty,anieżywąwiarę,któratkwi
wewnętrzujednostki.Pan–logicznyheglizmsłużyzaoficjalnądoktrynęinstytucjipaństwowychieklezjalnych,aleniemawsobieżycia[89].Konfliktfideisty
zezetatyzowanymluteranizmemniebyłprzypadkowy.Upaństwowionewyznaniebudziłojegoodrazę[90].
Kierkegaardowskawiarazaczynasięwskrusze,zdaniusobiesprawyznicościczłowieka,jegorozumuimożliwościpoznawczych.Dopierojednostka,któraprzestała
czućswojądumę,oparciewinstytucjachimajątku,możezniżyćsiętakbardzo,abyusłyszećgłosBogawswojejduszy.Wtedypoznaje,żejesttaksilnieobciążona
grzechem,żejejmaleńkirozumekniejestwładnypoznaćiprzeniknąćniczego,coistotne.Ktozłamiewsobiedumę,tenstajesięotwartynaBogaipoddajesiębez
oporu.WypełnionyJegowolą,traciwłasną.Wszystkoto,corozumne,jestgrzeszne,stanowiącbuntprzeciwOpatrzności,gdyżBógjestistotąwymykającąsięrozumowi,
stanowiącdlańtajemnicę,którejnieobejmuje.Bógjestparadoksem,który—jakpiszeAntoniSzwed—„żądauznania,żetorozumjestczymśabsurdalnym”[91],gdyż
—itugłosoddajemyfideiścieczyniącemualuzjędoHegla—„paradoksjestwyższyniżkażdysystem”[92].Wiaratoskandalizgorszeniedlarozumu,którywidzi
wniejbajkiiurojenia.Wolamusizłamaćrozum,odrzucićgo,abyzawierzyćBogu,właśniewtedy,gdyrozumwyczuwaabsurd,nonsens,kpinęzezdrowegorozsądku
[93].
WkoncepcjiKierkegaardaczućpierwotnyfideistycznymotywluterański—człowiekjestistotągrzeszną[94],którejrozumjestcałkowiciebezsilnywpoznaniu
Stwórcy,gdyżBogumożnatylkozawierzyć,wzgardziwszyumysłem.Bógjesttajemnicą,czymśniedozrozumienia,siłą,którejmożnatylkoulec,bezobjęciajej
intelektualnie[95].Gdyulegniemy,toprzestajemybyćchrześcijanamizewnętrznymi—powtarzającymidogmatyiryty—astaniemysięwewnętrznymi,fideistami.
Jakakolwiekpróbatłumaczeniaieksplikacjiprawdwiaryjestodrzuceniemzawierzenia,czylipowtórkąbłędówfilozofówzAteniHegla,któregosystemuznanyzostaje
za„atakdiabła”[96].FałszfilozofiiobaliliniepiśmiennipastuszkowiezJerozolimy,którychwybrałBóg,atozracjiichobskurantyzmuibrakupychy,charakterystycznej
dlawykształconychludzi.Itoim,maluczkim,objawiłprawdę.„Filozofiaichrześcijaństwonigdyniedadząsiępojednać”—dowodziduńskifideista—ponieważcelem
wiaryjest„zbawienie”,gdyfilozofii—poszukiwanie„ludzkiegopoglądunaświat”[97].
MamyuKierkegaardapostawę:alborozum,albowiara.Nieistniejeheglowskamożliwośćsyntezy.BłądHeglatkwiłwpróbiesyntezyrozumuiwiary,anie
wostatecznychrezultatachprojektu.Rozumdajefałszywąpewność,gdyprawdędajetylkozawierzenie,zaktórymkryjesięBóg.Abrahamnierezonował,gdyJahwe
kazałmuzabićIzaaka[98],stającsięwtensposóbarchetypemfideisty,któregorozumzostaje„ukrzyżowany”[99],iktóremupozostajetylkoczysta,pozbawiona
interpretacjiikomentarzy,odczytanadosłownie,objawionaLitera[100].Życiepoleganaegzystencjalnymwyborze:albo–albo[101].Albowiara,alborozum.
FriedrichNietzscheto„filozof,któregorolęwformułowaniuopozycyjnegowobecHeglamodelufilozofowaniatrudnoprzecenić”[102].Jegokrytykaheglizmumieści
sięnaantypodachfideizmuiwsferzewartościtrudnogouznaćzaepigonaKierkegaarda.Chrześcijaństwobyłodlań„obłędemreligijnym”,„oznakądekadentyzmu”,
„stanemchorobowym”,„zahipnotyzowaniem”i„samotorturą”psychiki[103].Skruchajawiłamusięjako„tchórzostwowobecwłasnegoczynu”[104].Takjakumas
wiaramiałabybyćoznakąpsychicznejniedojrzałościisłabości,niezdolnościdowzięciaodpowiedzialnościzawłasneżycie,takwsferzepolitycznejbyłanarzędziem
władzykapłanów,uzurpującychjąsobiewimieniuurojonegoBoga,czyliposługującychsię„pobożnymkłamstwem”,mającymjakoswójskutekpsychiczne„okaleczenie
człowieka”przezpermanentnewywoływaniewnimpoczuciawiny,grzechu,czyliwystępkuprzeciwBogu[105].Ale„Bógumarł”[106],aNietzschesamokreślasię
jako„mordercaBoga”[107],czyli„najdłużejtrwającegokłamstwa”[108].DlaNietzschego,podobniejakongiśdlaCelsusa,chrześcijaństwobyłoruchemżydowskiego
fideizmu,typowegodlaplebsu,niewolnikówipastuchów,skierowanegoprzeciwdumieGrekówiRzymian[109].Niższewarstwyprzyjęłychrześcijaństwowidzącwnim
„klątwęnarozum”i„biorącstronęidiotów”przeciwinstynktowiarystokratycznemu[110].Dzieckiemchrześcijaństwajestsocjalizm[111].
ComawspólnegoNietzschezKierkegaardem?Wolicjonalizm,czyliprzekonanie,żenieistniejąwieczneiniezmienneprawanatury.MocichprzełamaniaDuńczyk
przypisujeBogu,aNiemiecwoliludzkiej[112].NietzschestoiwopozycjidoHegla,gdyż—takjakfideista—odrzucaniewzruszalnypan–logizm.LeszekKusakpisze,
żewedleniego,„człowiek(…)przypomocyrozumuzdobywawiedzęparaliżującąjegoaktywność”[113].Dlategoideałowipodporządkowaniażyciarozumowi
przeciwstawiaideałdionizyjskiegoupojenia,dostępnegowybitnymjednostkom,coprowadzigodopostulaturestauracjispołeczeństwaarystokratycznego.Niezdolna
doposługiwaniasięanirozumem,ani„woląmocy”masawinnażyćmitami,czylikonstrukcjamipozarozumowymi[114].Racjonalizm,odSokratesapoHegla,jest
wyrazemdekadencji,czylizwycięstwalogosunadmitem.Pojawieniesięteoretykówjestświadectwemzmierzchuczłowieczeństwa,któregoostatecznymupadkiemjest
światnaukiitechnikisymbolizowanyprzez„wykształconegofilistra”[115].
Nietzscheańskakrytykaracjonalizmu;krytykaracjonalnegopaństwa,którejestźródłemtępejopresji[116];przekonanie,żehistorianiejestpostępemodniewiedzy
kusamoświadomości,leczdegeneracjąodarystokracjiimitukuspołeczeństwuegalitarnemuirozumnemu,stanowiązasadniczeelementypolemikizHeglem.Teza,
żehistoriamasensnadanyjejprzezzsekularyzowanąOpatrzność,niemieściłasięwobrazieświataNietzschego[117].Jegowojnawypowiedzianametafizyce[118]była
atakiemnaheglizm,będącyzwartymsystememlogicznym.JakotakiatakmożnaodczytaćjegokrytykęracjonalizacjireligiiprzedsięwziętąprzezKantaiHegla[119].
ZaprzeczeniemcałokształtuheglizmujestNietzscheańskafiguraÜbermenscha,którydokona„przewartościowaniawszystkichwartości”iniepodlegaprawom
dziejowym,dzięki„wiecznemupowrotowi”,czylicyklicznejwizjidziejów[120].
KierkegaardiNietzschepolemizujązHeglempodnoszącelementfideistyczno–wolicjonalny,którywsystemieheglowskimzostałcałkowiciewypartyprzez
racjonalistycznąkonstrukcję,wktórejświatemrządziłyprawanarzuconeprzezWeltgeist.KierkegaardjestretrogradycznyiświadomiepowracadotradycjiLutra,aby
zoryginalnej,niemieckiejperspektywyfideistycznejzaatakowaćracjonalizmautoraFenomenologiiducha.Nietzschetoczłowiekzwróconytwarząkuprzyszłości,
duchowypotomekluteranizmupoostatecznejsekularyzacji,któryodrzucaracjonalistycznąwizjęrzeczywistości,mającprzedsobącharakterystycznydlafideistów
ewangelickichwolicjonalizm(wszechmocStwórcy),aleuktóregobrakjużkluczowejdlanichideiBoga,stądteżtencennyprzywilejomnipotencjiprzenosina
Übermenscha,którykiedyśpojawisięnaziemi,wcofilozofniewątpi:wszakwewstępiedoAntychrześcijanina(1895)czytamy,że„dopieropojutrzenależydomnie.
Niektórzyrodząsiępośmierci”[121].
