Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Kunowemuustrojowi
kilkomadrugorzędnymidziedzinaminiemógłsamodzielniestanowićnormprawnych.
Obowiązywałygonietylkopodstawowezasadyustrojowepaństwa,którychnaruszenie
mogłospowodowaćwypowiedzeniemuposłuszeństwaprzezszlachtę,alekrępowały
takżekonkretnepactaconventa,sformułowanenasejmieelekcyjnymizaprzysiężone
podczaskoronacji.Nawetmiędzykolejnymisejmamikrólniemiałpełnejswobody,
gdyżwówczaswinienbyłzasięgaćradysenatorów,którzystanowiliwobecniego
organkontrolnyizobowiązanibyliskładaćswojesprawozdaniasejmowi.Monarcha
straciłpraktyczniewpływnaobsadęnajwyższychurzędów,gdyżwakanseobowiązany
byłrozdawaćnasejmieizazgodąsenatorówiposłów,aurzędnicyprzezeńmianowani
pełnilifunkcjedożywotnioipraktyczniebylinieusuwalni.Oddawnajużuniezależniło
sięodkrólasądownictwo.Nawetżycieprywatnemonarchykrępowałypewneograni-
czenia:niemógłzawieraćswobodniezwiązkumałżeńskiego,nabywaćdóbrziemskich
dlasiebieiswejrodzinyczywyjeżdżaćzagranicę.Spośródrozległychdóbrkrólew-
skich,tradycyjnieoddawanychwzastaw,dzierżawęlubdożywocie,liczyćmógłtylko
nadochodyztzw.ekonomii,przeznaczonychnautrzymaniedworu.Odczasu,kiedy
naelekcjiwybieranonieościennegodynastę,leczDPiastafl-MichałaKorybutaWiśnio-
wieckiego(1669),JanaIIISobieskiego(1674)czyStanisławaLeszczyńskiego(1733)
-królazaczętocenićniewielewyżejodrozmaitychmagnackichDkrólewiątfl.
Niezdawanosobiesprawyztego,iżelementyabsolutyzmu,któregozabrakłona
szczyciewładzy,pojawiałysięwinnychmiejscach.Rozległedobrarodowemagnac-
kichDkrólewiątfl,dołączanedonichprzejmowanewdożywociekrólewszczyznyoraz
dochodyzesprawowanychurzędówkoronnychinadwornychskładałysięnarodowe
domenyzarządzanecentralnie.Wswoichdobrachmagnaciwładalipodległymiim
mieszczanamiichłopami,wydającsuwerennedecyzje,ażdotzw.ustawwiejskich
włącznie,pobieraliwłasnecłaimyta,utrzymywaliprywatnesiłyzbrojne,naginali
doswejwolisądownictwo,prowadzilinawetwłasnąpolitykęzagraniczną.
Możnazatemogólniestwierdzić,iżstan,wjakimznajdowałsięustrójpaństwa
uschyłkuczasówsaskichinapoczątkuepokistanisławowskiejbyłkatastrofalny.
Państwoniemalpozbawioneadministracji(Dnierządembowiemstałofl),opartena
przestarzałejiniewydajnejskarbowości,niebędącewstanieutrzymaćwłasnej,liczącej
sięarmii,oddawnaprzestałoodgrywaćaktywnąrolęnaareniemiędzynarodowej
izapewniaćskutecznąobronęmieszkańcom.Kryzysstawałsiętymgroźniejszy,że
wwiększościpaństweuropejskichprzebiegałprocescentralizacjiwładzyiuspraw-
nianiainstytucjipaństwowych,zgodniezpojawiającymisiępotrzebamiiwyzwa-
niami.WPolscedziałosięodwrotnie.Niełatwobyłowydobyćsięzowegokryzysu,
wobecpowszechnegowśródszlachtyprzekonania,żeustrójpaństwajestdoskonały,
ajeślidziaławadliwie,tojesttowinakrólaijegodoradców.Doskonałyzaśustrój
reformyniepotrzebuje.
Abyosłabićtakipogląd,przeztysiąceszlacheckichDpanówbraciflpowtarzany,
abymogłasięrozwinąćświadomość,żereformaRzeczypospolitejjestrzecząnie-
odzowną,trzebabyłodźwignąćsięalboprzynajmniejzacząćsiędźwigaćzzacofania
orazprzezwyciężyćskutkidługotrwałegokryzysugospodarczo-społecznego.Niebyło
tomożliwewciągujednegopokolenia.
Kryzysgospodarczo-społecznynieobjąłcałejRzeczypospolitejwrównymstopniu
izrównąsiłą.Wyższypoziomekonomicznyutrzymywałsięnajejzachodnich
stanpaństwa
uprogu
czasów
stanisła-
wowskich
13
