Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Współpracaniemiecko-radzieckawrejonieWolnegoMiastaGdańska
iMorzaBałtyckiegowlatach1920–1933wświetledokumentówpolskiego
wywiaduwojskowego
Nowyładeuropejskiustalonytraktatemwersalskimorazzbieżnośćinteresówpolitycznychdoprowadziłydozbliżeniaiwkonsekwencjizawarcia
układówowspółpracypomiędzyNiemcamiWeimarskimiaRosjąRadziecką(od30grudnia1922rokuZwiązekSocjalistycznychRepublikRadzieckich).
Głównymogniwemłączącymobapaństwabyłozakorzenionewspołeczeństwieprzekonanieokrzywdziewyrządzonejpowojennymi
regulacjami1.Topoczuciebezsilnościwobecustaleńorazizolacjanaareniemiędzynarodowejzmusiłyzarównojeden,jakidrugikrajdowzajemnej
współpracy2.Odbywałosiętonapłaszczyźniewojskowej,politycznejorazgospodarczej.Obszaremwzajemnychkontaktówopróczobukrajówbyłotakże
WolneMiastoGdańsk(dalej:WMG)3,jakrównież,ważnyzwojskowegopunktuwidzenia,Bałtyk.Morzemiałoszczególniestrategiczneznaczenie,
bowiem,wraziekonfliktupomiędzyNiemcamiiRzeczpospolitąlubjejgłównymsojusznikiem,jakimbyłaFrancja,działaniawojennemiędzyinnymi
rozgrywałybysięwłaśnienatymakwenie.Prowadzonećwiczeniaflotyniemieckiejzradzieckąodzwierciedlałyrealnezagrożenie.Wobectakiego
postępowaniakrajówsąsiedzkichPolskaniemogłapozostaćbierna.Stądszczególnezainteresowaniepolskiegowywiaduwojskowegomanewrami
ićwiczeniamiprowadzonyminaMorzuBałtyckimorazwspółpracąobukrajównaobszarzeWMG.
WolneMiastoGdańskzarządzanebyłoprzezbyłychobywateliniemieckich,którzywprzeważającejwiększościteżjezamieszkiwali.Namarginesie
należyzaznaczyć,żekwestieobywatelstwagdańskiegoregulowałypostanowieniatraktatuwersalskiego.Zgodnieznimi,wrazzpowołaniemWolnego
MiastaGdańska,dotychczasoweobywatelstwoniemieckiejegomieszkańcówautomatyczniezamienianonagdańskie4.MimotegopolitykaWMGdalej
kierowanabyłazośrodkadecyzyjnego,jakimbyłBerlin.Wzwiązkuztymkażdepostanowienierząduniemieckiegomiałoswojelustrzaneodbicie
wdecyzjachwładzgdańskich.Naturalnymzatembyło,żezawarteukładyniemiecko-radzieckieprzełożyłysiętakżenastosunkipanującewWolnym
MieścieGdańsku.
Istnienietakiegotworupolitycznego,jakimbyłoWolneMiastoGdańsk,dawałomożliwościobukrajom,poprzezzintensyfikowaniewspólnychdziałań,
szkodzeniaRzeczypospolitej.Łączyłajenienawiśćdomłodegopaństwapolskiego.JednązprzyczyntakiegopostrzeganiabyłaprzegranaRosjiRadzieckiej
wwojniezPolskąipodpisanietraktaturyskiegow1921roku.Dotegodochodziłyograniczeniawersalskieorazzmianywkształciegranicnaniekorzyść
Niemiec,któreczyniłyjesłabszymimilitarnieniżIIRzeczpospolita.Teaspektymiałypoważnywpływnazawarcieporozumieńwzakresiewspółdziałania
naliniiBerlin-Moskwa5.
PodstawawspółpracyokreślonazostałapodczasspotkaniaSztabówGeneralnychReichswehryiArmiiCzerwonej17lutego1919roku.Wokresiewojny
polsko-rosyjskiej6stosunkiNiemieciRosjistałysięjeszczebliższe.Niemcywówczassprzedawaliswemuwschodniemupartnerowisprzętwojskowy
pozostałyimpoIwojnieświatowej.PodkoniectegorokuKarolRadekrozpocząłrozmowymającenaceluzbliżenieobukrajówwdziedziniegospodarczej
ipolitycznej7.Zaowocowałotopóźniejszymzawarciem(16kwietnia1922roku)wRapallo8układuowspółpracywojskowej9,apotemodnowieniemtego
porozumieniatraktatemberlińskim(24kwietnia1926roku)10.Celwspólnychdziałańwzakresiewojskowym,chociażnietylko,najdobitniejukazująsłowa
GustawaHilgera,którybyłniemieckimprzedstawicielemwRosji.Mówiłon,że„wspólnewrogieuczuciadoPolskistanowiąnajmocniejsząwięźmiędzy
BerlinemiMoskwą,anowyrozbiórPolskijestcelemoburządów”11.
WolneMiastoGdańskbyłootwartedlaobywateliróżnychpaństw,moglionidoniegoswobodniewjechaćizniegowyjechać.Sprzyjałotonawiązywaniu
różnegorodzajukontaktów.PozatymnaobszarzeWMGfunkcjonowałyprzedstawicielstwadyplomatycznewielukrajów.Zewzględunapołożenie
geograficznetegomiastaportowego,graniczącegozPolskąiNiemcami,byłoonodoskonałymmiejscemdoprowadzeniapracyinformacyjnej.Ścierałysię
tusłużbywywiadowczeprzedewszystkimniemieckie,polskieiradzieckie.Szybkoteżsięokazało,żestamtądprowadzonoszpiegostwoprzeciwkoPolsce.
Jednocześniemiastotopełniłofunkcjębazydlaorganizacjiterrorystycznych,głównieukraińskich.
ObserwacjązacieśniającychsięstosunkówobusąsiadówPolskiwrejoniepołudniowegowybrzeżaMorzaBałtyckiegoorazwWolnymMieścieGdańsku
zajmowałysię,międzyinnymi,ekspozyturyOddziałuIISztabuGeneralnego(od1928roku)GłównegoWojskaPolskiego(dalej:OddziałuIISGWP):
wGdańsku,Poznaniu,aod1930roku,czyliodpołączeniaorganizacyjnegotychżekomórek,wBydgoszczy.ObszarGdańskarozpracowywanybyłjuż
odmomentuodzyskanianiepodległościprzezRzeczpospolitą,jednakdopierow1921rokupowstałatampełnoetatowaEkspozyturanr2Oddziału
IISGWP12.W1925rokuzmienionojejnumeracjęna„7”,arokpóźniejdodatkowonadanokryptonim„BIG”13,comiałoznaczyć„BiuroInformacji
Gdańsk”.Szefamigdańskiejekspozyturyodmomentujejpowstaniabyli:rtm.(od1924rokumajor)KarolDubiczPenther(1921–1926),kpt.Alfred
Birkenmayer(1926–1928),kpt.(od1936rokumajor)JanHenrykŻychoń(1928–1930).Ekspozyturanr3,umiejscowionawPoznaniu,powołanazostała
wiosną1920roku.Częstowspółpracowałazgdańskąodpowiedniczką,bowiemobszaryichpracypokrywałysię14.Pierwszymjejszefembyłrtm.
KazimierzSzczepanik,anastępnie:kpt.Zakrzewski,por.StanisławMizgalski,kpt.WłodzimierzSekunda,mjrdrMarianSteifer,mjrWiktorJakubowski,
mjrJanTatara15.Napoczątkuroku1930,mimorozbudowanejsieciagenturalnej,jejwynikipogorszyłysię.Powodembyłaśmierćszefa,mjr.JanaTatary.
Skomplikowałotokierowanieplacówką16orazprowadzenieakcjiwywiadowczychikontrwywiadowczych17.OcenaCentralibyłatakdalecenegatywna,
żeprzystąpionodoreorganizacjistrukturterenowychwywiadu18.W1930rokuzgodniezrozkazemszefaOddziałuII,„BIG”,popołączeniuzplacówką
poznańską,utworzyłEkspozyturęnr3OddziałuIISGWPwBydgoszczy19.Jedynymszefemprzezcałyokresjejdziałalnościbyłwspomnianywyżej
kpt./mjrJanHenrykŻychoń.
Obszarpodlegającyrozpracowaniuprzezwspomnianeekspozyturybyłistotnyzpunktuwidzeniastrategicznego.Chodziłogłównieotereny:Prus
Wschodnich,PomorzaZachodniegoorazWolnegoMiastaGdańska20.ObserwacjipodlegałytakżemanewryniemieckichokrętównaMorzuBałtyckim,
któreczęstoprowadzonebyływspólniezflotąradziecką.Ponadtozauważono,żedoportówbałtyckich,położonychuniemieckichwybrzeży,dośćczęsto
przybywałyokrętywschodniegosąsiadaPolski.Charakterichwizytbyłróżnorodny,począwszyodzwykłychdyplomatycznych,askończywszy
namodernizowaniuichwstoczniachniemieckich.Pozyskaneprzezpolskiwywiadmateriałyinformacyjne,dokumentującewspółpracęobusąsiadówPolski,
podzielićmożnazewzględunazakresichdziałalnościnatrzygrupy:wojskowe,polityczneiekonomiczne.
PierwszewspólnekontaktyNiemieciRosjiRadzieckiejdotyczyłysprawwojskowych.Iterówniewcześniezostałyzauważoneprzezpolską„dwójkę”.
Centralaprzesyłaławówczasodpowiedniezadaniadoekspozyturzpoleceniemdokładnejobserwacjizacieśniającychsiękontaktów.Pierwszepolecenia
dotycząceobserwacjiwspółpracywojskowejobukrajówprzesłanonaręcertm.KarolaDubiczanapoczątku1920roku,czylipojegoprzybyciudoGdańska
wceluobjęciastanowiskaattachéwojskowegodosprawlądowych21.WodpowiedziDubiczzawarłinformacjęm.in.owywożeniuzGdańskabroni
doRosjiRadzieckiejzapośrednictwemportuwElbląguorazoutworzeniunatereniemiastapunktówwerbunkowychdlaochotnikówchcącychwstąpić
doArmiiCzerwonej22.
Gdańskaekspozyturameldowałateżowspółpracyobukrajówwdziedziniemorskiej23.Przesyłanoinformacjedotyczącewspólnychmanewrów24
namorzuorazbudowywniemieckichstoczniachokrętówdlaradzieckiejmarynarki25.Zwolennikiemrozwojuwłasnejflotymorskiejbyłniemiecki
ministersprawzagranicznychGustavStresemann.Hasłaprzezniegopropagowanewzmagałyzainteresowanietymtematempolskiegowywiadu.Szczególną
uwagęzwracanonarozwójnowoczesnychtechnologii,szkolnictwamorskiegoikontaktywtychdziedzinachzMoskwą26.
Obakraje,powiązaneumowamiwojskowymi,działaniawdziedziniewspólnychmanewrówmarynarekwojennychrozpoczęływ1923roku.Nauwagę
zasługująćwiczeniaprowadzonenaMorzuBałtyckim,które,jakjużwcześniejzaznaczono,mogłymiećzastosowaniewprzypadkuwojnyniemiecko-
francuskiejlubkonfliktuzPolską.Należypamiętać,żeFrancjabyławówczasjedynymliczącymsięsojusznikiemRzeczypospolitej.Niemcy,organizując
manewrywojskowe,ćwiczylirealnesytuacjezagrożeniamorskiego.Planowaliatakiiewentualnedziałaniadefensywne.Pierwszeinformacjeowspólnych
ćwiczeniachflotydotarłydoMinisterstwaSprawWojskowychiSztabuGeneralnegowewrześniu1924roku.Dowództwoflotyniemieckiejpodczasjednych
