Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Źródła:
Siemiatycze
przesiedleni
Milejczyce
Litewskie
zNurca)
OGÓŁEM
Prużana
Wysokie
Narew
Żydzi
(tam
Orla
EncyclopediaofCampsandGhettos…
wtymw„polskiej”
+przesiedleńcy,
częścipowiatu
około40000,
łącznieokoło
5000–6000
10000186
22500189
1000
1450
2500
9000
300
pracującychmężczyzn,
pozostaliwywiezienidoPrużany
wpaździerniku1941
1942185,odkwietniadwa
getta
tamtysiąceŻydówzokolic
Białegostoku
otwarte,ogrodzonewiosną
1942
odwiosny1942
przedewszystkimdla
od20marca
odsierpnia1941;przywieziono
odsierpnia1942188
odsierpnia1941,początkowo
;relacjewAŻIHiAYV;księgipamięci.
Chajkin
24członkówJudenratu,m.in.Janowicz,Goldberg,Breskin,
IzraelRosencwajg
doTreblinki
doBielskaidoTreblinki
5XI1942—dogettawKleszczelach,stamtąd4lub5XI
4XI1942—dogettawBielskuidoTreblinki
2XI1942—dogettawBielskuistamtąddoTreblinki
ostatecznalikwidacja28I–2II1943—doAuschwitz187
2–15XI1942—doTreblinki
2–15XI1942—doTreblinki
Wgminachwiejskichnietworzonogett—tamtejszychŻydówprzesiedlanodomiasteczek,częstodopieroprzedlikwidacją,
wlistopadzie1942r.WyjątkiembyłaBiałowieża,gdzie9sierpnia1941r.rozstrzelano77Żydów,anastępnegodniapozostałych
około550wywiezionodoKobrynia(częśćznichznalazłasiępóźniejwgetciewPrużanie).Terengettastanowiłozwyklekilka
wyznaczonychdlaŻydówulic,„naktórychwolnobyłożydommieszkaćichodzić”,należałoichścieśnićwmieszkaniachoraz
ograniczyćswobodęporuszaniasię190.Dodatkowogettaogradzano—najczęściejdrewnianympłotemlubdrutem
kolczastym191,awejściebyłostrzeżone192.
Wdzielnicachżydowskichpanowałyciężkiewarunki,cowięcej,stopniowosiępogarszały;„każdywalczyłoprzeżycie,jak
tylkomógł.[…]WiększośćŻydówżyławnędzyiwstrasznejbiedzie”193.„Ludzierozprzedaliwszystko,coposiadali.Ipozostało
siedzenieiczekanienacud,jeślinienaszybkąśmierć”194.Masowegogłoduczyepidemii,takichjakwwarszawskimgetcie,
wmałychgettachprowincjonalnychjednaknieodnotowywano.Owielełatwiejbyłotamszmuglowaćżywność;odbywałosię
toprzedewszystkimnazasadziewymianybarterowej,gdyż„chrześcijaniemusielikorzystaćzusługżydowskichrzemieślników.
Łatwomożnabyłowymienićrzeczy:ubraniaitp.najedzenie”195.Żydowscyrzemieślnicyczyhandlarzezracjiswojegozawodu
nietylkoznalidoskonalepobliskiewsie,lecztakżemieliwieluznajomychibyłychklientówwśródokolicznychmieszkańców.
RelacjespołecznewmałychmiasteczkachmiałycharaktermniejanonimowyniżwdużychmiastachiwzasadziekażdyŻyd
znałjakichśPolaków(iBiałorusinów)—kolegówzeszkoły,sąsiadówczyinteresantów.RubinRosenthalwspomina,
żezaopatrzonywfikcyjnezaświadczenieodznajomegoPolaka,wędrowałpowsiachwokolicachCiechanowca,skupując
żywność,którąnastępnieszmuglowałdogetta196.Wychodzeniezgettawymagałoodwagi,gdyżzłapanympozagettemŻydom
groziłykary:„wszystkichschwytanychpozagettemNiemcybilistraszliwie”197.Zdarzałosięnawet,żewyprawypożywność
przypłacanożyciem:„Latem1942[…]kilkoromłodychznalazłosięwpobliskiejwsi,bywymienićrzeczynażywność.Akurat
wtedyNiemcyprześladowalipartyzantówwlasach,aznajdującnawsiŻydów,pobestialskimznęcaniusię,rozstrzelali.Zakarę
przezdwatygodniemieszkańcymiasteczka[Orli]musielimeldowaćsięnapolicjitrzyrazywciągudnia”198.
Natlesytuacjiaprowizacyjnejwgettachpowiatubielskiego,gdziezdobywanożywnośćnawłasnąrękę,wyróżniałasię
sytuacjawPrużanie,tambowiemJudenratstarałsięzaopatrywaćmieszkańców.WedługKadiszaGoldbergajegodziałalność
ocenianopozytywnie,ponieważradcywykupywaliŻydówaresztowanychprzezNiemcówiwspomagaliubogichproduktami
nabytymiuokolicznychchłopów199.JeszczebardziejnietypowabyłapostawapewnegoprużańskiegoVolksdeutschaGramma,
którybył„dyrektoremmechanicznegomłyna(byłymłynZajdlaKricela).TenfolksdojczokazałsięprzyjaznydlaŻydówiprzy
każdejsposobnościpomagałŻydom,jaktylkomógł.ZnimJudenratnawiązałkontaktiuniegodostawanobardzodużomąki.
TowpewnymstopniuułatwiałoproblemzwiązanyzwyżywieniemŻydów.[…]Grammzailośćmąkiprzewyższającąkontyngent
ustalonyprzezNiemcówniebrałpieniędzy.Uzasadniałtotym,żeniechcesięwzbogacićkosztemtragediiŻydów.Skądutego
folksdojczawzięłasięwtychciężkichczasachsympatiadlaŻydów,niktniewiedział”200.
Odsamegopoczątkuokupacjiniemieckiejnatymobszarze—podobniejakwcześniejwGeneralnymGubernatorstwie—
ŻydówłapanonaulicachizmuszanodonajrozmaitszychpracnarzeczNiemców,cołączyłosięzwyklezupokarzaniem
ibiciem201.Powprowadzeniuoficjalnegonakazupracydlamężczyznwwiekuod14do60latŻydziwykonywalinajrozmaitsze
zadania—pracowali„przysprzątaniuuliclubbudowiebaraków”202,„nadworcukolejowym7kmodmiasta,potemprzy
sprzątaniuratuszazniszczonegopobombardowaniu”203,przyzdejmowaniumacewzcmentarza204,„naterenieaerodromu,
naszosach,wgospodarstwachprzejętychprzezNiemców”205.
