Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
getta254,wyłapywanoukrywającychsięŻydów,a„wostatnimtransporciewywiezionozgettawszystkichczłonkówJudenratu
ipolicjężydowską”255.WBielskunatomiastczłonkówJudenratuipolicjantówwrazzestarymiichorymizeszpitala(łącznie
78osób)rozstrzelano„naogrodziemiędzyulicąWąskąiobecnąPuszkinanr21”256.Tęscenęobserwowałzdomu
sąsiadującegozgettemEugeniuszBeszta-Borowski;wartoprzytoczyćjegozeznanie:„Okołogodz.9.00[…]usłyszałemsuchy
trzask,któryprzypominałsalwyzpistoletówmaszynowych.Dźwięktenszedłodstronygetta.Wtedytozciekawości,cosiętam
dzieje,właziłemnabelkęłączącąkrokwienastrychuidotarłemdookienka,zktóregowidaćbyłootwartąprzestrzeńgetta.
Zobaczyłemżandarmówwzielonychmundurachstojącychwdużymkręgu.Mielinaplecachpistoletymaszynoweispokojnie
palilipapierosy.Wpewnymmomenciezobaczyłemcoś,comnieprzeraziło.Dwóchmężczyzn,jaksięokazałoŻydów,wiozło
drabiniastymwozemcoś,cowyglądałojakpotężnaośmiornica;kiedywózpodjechałbliżejstojącychNiemców,zobaczyłem,
żesątoręce[i]nogi,którewystawałyprzezszczebledrabiniastegowozu.Ręceinogiporuszałysięwróżnynieskoordynowany
sposób.Jaksięokazało,bylitokładzenijakpolana,jednonadrugim,starzyŻydzi,niezdolnidosamodzielnegoporuszaniasię.
KiedyfuradotarładostojącychkręgiemNiemców,rozstąpilisięzjednejstronyidwajmłodziŻydzizaczęlirzucaćżywych
żydowskichstarcówdoogromnegodołu.Niewidziałemdnategodołu.Pozakończeniurozładunkufurmankapojechała
ponastępnych,złożonych,jaksiępotemokazałowżydowskimdomumodlitwystarychŻydów.WówczasNiemcynarozkaz
oficerazdjęlizplecówmaszynowepistoletyizaczęlistrzelaćdoleżącychnadniedołustarychŻydów.Pokilkuseriachzawiesili
ponowniepistoletymaszynowenaplecach,adowodzącytymoddziałemegzekucyjnymzezwykłympistoletemobszedł
dookoła,cochwilastrzelając,widoczniedoruszającychsięjeszczeŻydów.ZnowuNiemcypalilipapierosyitakamakabryczna
scenapowtarzałasięwielokrotnie,możez10razy.NapewnozamordowanychwtensposóbŻydówbyłoponad100osób,być
możenawet150.PoprzywiezieniuostatniejpartiiŻydów,ichrozstrzelaniuwidziałemgestdowódcygrupyegzekucyjnej,
nakazującypołożeniesiętymdwómmłodymŻydomnatrupywcześniejzamordowanych.Jedenznichukląkłnabrzegudołu,
adrugiusiłowałobjąćrękamizanogioficera.Wówczasprosił,abygoniezabijać.Obuzastrzeliłtenoficer,strzelającwgłowę.
Niewidziałem,ktozasypywałdół,bomojamamaznalazłamnienastrychu,kazałazejśćimocnomnieskrzyczała.Miałem
wówczas11lat”257.
Brakujeszczegółowychinformacjiozabitychnamiejscuwokresiedwóchtygodniwysiedlenia;napodstawiewieluźródeł
możnaszacować,żewokresie2–15listopada1942r.natereniewysiedlanychgett„polskiej”częścipowiatubielskiego
zamordowanookoło700osób.
*
Przeprowadzenieakcjiwysiedleńczejwjednymterminienaobszarzenietylkorozległegopowiatubielskiego,leczcałegoBezirk
Bialystokwymagałodużegowysiłkuorganizacyjnegoorazużyciaiskoordynowaniadziałańsporejliczbysiłpolicyjnych
ipomocniczych.„PrzedrozpoczęciemewakuacjiukomisarzapowiatuTubenthaladoszłodoomówieniatejakcji.Podczasgdy
kierownictwoewakuacjigettależałowrękachPolicjiBezpieczeństwaidoodcięciagettaodzewnątrzskierowanazostała
zamiejscowajednostkaSchutzpolizei,członkowieWydziałuSchutzpolizeiBielskiczłonkowieżandarmeriizpowiatuBielskzostali
skierowanidozadańodcięciaieskortowania”258.Wdeportacjachwykorzystywanożandarmerięipolicjępomocniczą
(Schutzpolizei)orazdodatkowesiłypolicyjne:rezerwowebatalionypolicji13,11i22,atakżeoddziałKdS
zBiałegostoku259,ponadtozaś„funkcjonariuszeJagdzugów,żołnierzeWehrmachtu,wreszciecywilniurzędnicyniemieccy,
pocztowcy,kolejarze”260.TakżepolscyszucmaniwramachswoichobowiązkównaposterunkachSchutzpolizeizostaliwłączeni
doakcjilikwidowaniagettwpowiecie.„PrzyprzetransportowywaniuŻydówzNarwidoBielskabrałaudziałżandarmeria
zKlejnik”261,awWysokiemLitewskiemJanCharytonuczestniczył„wzabezpieczaniudrogi,którąbyławykonywanawywózka.
Zadaniemjej[policji]byłouważanie,abyktośnieuciekł”262.ŻydzizgromadzeniwBielskuiSiemiatyczachwciąguniecałych
dwóchtygodnizostaliwywiezienidoTreblinki.„CodziennieodchodziłyzBielskatransportyokoło1000Żydówwostatniądrogę
doTreblinki.14listopada1942rokuBielskopuściłostatnitransportŻydówdokrematoriów”263.
Jedynymgettempowiatu,któreniezostałozlikwidowanewlistopadzie1942r.,byłaPrużana.Prawdopodobniestałosiętak
zewzględunatrudnościztransportemzwiązanezewstrzymaniemprzezHimmleraprzewozówdokońca1942r.zuwagi
nasytuacjęnafroncie264.Deportacjewznowiononapoczątku1943r.,wywożączgettawPrużaniemiędzy28stycznia
a1lutego10tys.ŻydówdoAuschwitz.PrzeddeportacjąprzewodniczącyJudenratuIcchakJanowiczmiałpopełnić
samobójstwo265.ŻydówpoprowadzononanajbliższąstacjękolejowąwOrańczycach.Narampieprzeprowadzanoselekcję,
wybierającsilnychizdolnychdopracy.LeaKirschnerwprzeddzieńwysiedleniazPrużanymiałasen,któryokazałsięproroczy.
Śniłojejsię,żenadzebranyminastacjikrążąkruki;„zakażdymrazeminnykrukzlatujenadół,bierzedziobemzawłosykogoś
zjejrodzinyiulatujeznimdogóry.Takzabierającałąrodzinę,opróczniej.Krzyczy:«jateżchcęznimi!».Iwtedysię
budzi”266.Leajakojedynazrodzinyprzeżyłaobozy.ŻydziwPrużanierozumieli,cooznaczawysiedlenie.„Dotegoczasu
wszyscyŻydzizokolicznychwiosekzostalijużzabiciiwiedzieliśmy,conasczeka.Wieluzdecydowałoumrzećnamiejscu
itłoczylisięwgabinetachlekarskichpotruciznę.47osóbzażyłotruciznęizmarło.Jatakżezdecydowałamsięumrzeć—
wspominalekarkaOlgaGoldfajn.—Miałammorfinęipodzieliłamją[…]:gramnaosobę.Połknęłamgramiwstrzyknęłamgram
dożylnie.Zamknęliśmysięwmieszkaniuipróbowaliśmyotrućsięgazem.[…]Nadranemotworzononaszemieszkanie.
Wszyscyleżelinieprzytomni.Jednaszczęśliwaduszaumarła”267.WPrużaniepowstałatakżeorganizacjabojowa,która
zgromadziłabrońinawiązałakontaktzpartyzantką.Około50młodychludzibyłoprzygotowanychdoopuszczeniagettaakurat
28stycznia,zostalijednakzaskoczeniprzezwysiedlenie.Mimoto35ludziomudałosięuciecdolasu,innimielipodjąćpróbę
samoobronynatereniegetta,tajednakzostałanatychmiaststłumionaprzezNiemców268.WdrodzezPrużanynastację
kolejowąwOrańczycachwieluŻydówuciekłodolasu.Częśćznichzasiliłaszeregipartyzantki.
UCIECZKIWCZASIEDEPORTACJI
Charakterystycznedlapowiatubielskiegobyływieloosoboweucieczkizkilkugett.Sprzyjałyimzapewnepobliskielasy,
świadomośćtego,cooznaczawysiedlenie,wniektórychwypadkachzachęcałydonichtakżewładzegetta,
np.wiceprzewodniczącyJudenratuwSiemiatyczachKruszewskimiałnamawiaćdoucieczek,mówiąc:„dzieci,ratujciesię,niech
nasBóguchowa”269,awCiechanowcu„Judenratkazałpolicjantomżydowskimotworzyćbramygetta,jakprzyjdą
Niemcy”270.WedługrozmaitychźródełnajwięcejuciekłozBrańska:700271lub800272osób(czyliokoło30%),zDrohiczyna
250273,270274lub300275(20%),zSiemiatyczzaśod150276do300277Żydów(3–6%),zBielskaPodlaskiegookoło150(3%).
Średnioztychczterechgett,októrychmamnajwięcejinformacji,zbiegłookoło10%Żydów,choćróżniceprocentowemiędzy
tymigettamisąogromne.Zinnychmiejscowościbraktegorodzajudanych,alewświadectwachżydowskichwspominasię
o„wielu”indywidualnychuciekinierach.Wsumieuciekłozgett—wedługbardzoprzybliżonychszacunków—ponad
1000Żydów.Wprzeanalizowanychprzezemnieźródłachjestmowamniejwięcejo1300278uciekinierachzgettw„polskiej”
częścipowiatuBielskPodlaski,costanowi5,7%mieszkańcówtutejszychgett.Skalaucieczekbyłaproporcjonalniemniejszaniż
winnychpowiatach.Trudnojednakstwierdzić,czyjesttokwestiabrakudanych,czyteżrzeczywiściewpowieciebielskim
uciekałozgettmniejŻydówniżwinnychrejonachPolski.Tozagadnieniewymagadalszychstudiów.Dalszychstudiówwymaga
takżezagadnienieolbrzymiejdysproporcjiucieczekpomiędzyposzczególnymigettami:zgettawDrohiczynieuciekłoniemal
20%mieszkańców,zBrańska
defacto
15%,awyjątkowomałozgettwOrli(nieznalazłamanijednegouciekinierawźródłach)
czyKleszczelach(8Żydów).Jednązprzyczyntakiegozróżnicowaniaucieczekmożebyćto,żeŻydzistamtądzostalipoczątkowo
przesiedlenidoBielska,awcześniejszerelokacjewregionieniewydawałysięniczymspecjalnieniebezpiecznym,tymbardziej
żeNiemcyzapowiadali,iżtymrazemjesttowywózkanadMorzeCzarne(wOrli)lubnaUkrainę(wKleszczelach).Byćmoże
więczwodzenieokazałosięczęściowoskuteczne,adodatkowoobagettabyłyszczelnieotoczonewdniuprzesiedlenia.Ponadto
