Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
podziałnamniejsze(najczęściejrodzinne)grupyipodejmowanopróbęznalezieniapunktuzaczepienia(czasembyłatoosoba
znajoma,umówionawcześniej).Najczęściejudawałosięuzyskaćnocleglubwsparcieaprowizacyjnenadzień,kilkadni,tydzień,
czasemdłużej.Kolejnyetaptoponownawędrówkawinnemiejsce,zprzystankamiwlesie,spotykaniem(częstoprzypadkowo)
innychŻydów,poszukiwaniekolejnegopunktuzaczepienia—itakdalej.Schematbyłcykliczniezaburzanyprzezzagrożenia,
wpadki,rabunek,zdradę,donosi(udaną,ponieważpiszętuotych,którzyprzeżyli)ucieczkę.Żydzizbiegiemczasuzdobywali
doświadczenie,aichkompetencjewdziedzinieukrywaniasięrosły.Jakstwierdziłajednazocalałych,ukrywaniesię„jest
umiejętnością,którejsięuczysz”356.Zczasemwiedzielicorazlepiej,dokogoudaćsiępopomoc,kogoomijać,jakbudować
ziemiankiwlesie,jakwkradaćsiędoobóristodółbezwiedzygospodarzy,jakprzestawaćzezwierzętamiwgospodarstwie.
Istotnewsparciestanowiłyosobygotowedopomocy,takiejakchoćbykatolicyKliniccy357,Sobolewscy358,Nikodem
Miśkiewicz359,MariaKlinicka360wBrańskuczyprawosławnarodzinaKołosóworazOlgaPaszkowska361wŚwirydach,którzy
dawaliukrywającymsięŻydomżywność,zostawialiotwartedrzwiodzabudowańgospodarskich,gdziemogliprzenocować,
przekazywaliinformacjeetc.
Mimostopniowozdobywanegodoświadczeniairosnącejkompetencjiwsztuceprzetrwanialosukrywającychsięzależał
również,amożeprzedewszystkim,oddobrejlubzłejwoliinnych,czasem—odprzypadku.ZgodniezrelacjąChawyOkońjej
bratzostałzłapany,kiedyszedł„wkierunkuKoloniiOleksindochłopaPopławskiego.Akurattamnapodstawiedonosuleśnika
[Koszaka]odbywałasięrewizjaispotkanotammegobrata”.ZostałzabityprzezNiemców.NastoletniesiostryChawaiChana
zostałysame,bezradne.„Postanowiłyśmypopełnićsamobójstwo—wspominaChawa—alenaszczęścienapotkałyśmy
chrześcijaninaJaśkaŻukowskiegowewsiKlichy(12kmodBrańska),któryzlitowałsięnadnami,dwiemakobietami,ikazałnam
wejśćdostajni,gdziestałykonieibydło.Byłotona3miesiąceprzedwyzwoleniem”362.
Istotnymzasobemokazywałysięprzedwojennekontaktyzmiejscowymi.Żydzizesztetli,częstokupcy,mieliwśródlokalnej
ludnościwielustarychznajomych,klientów,młodsi—kolegówszkolnych.Dziękipomocyprzyjaciółzwojskaoraz
wielomiesięcznemuukrywaniusięudwóchspowinowaconychrodzinIwaniukówwGradocznie(gm.Narew)uratowałsięLejbko
Wacht363,którymiałprzedwojnąsklepwNarwi,znałwielukatolikówiprawosławnychwokolicy.
ZpewnymizasobamimaterialnymiuciekłazgettawDrohiczyniesiedmioosobowarodzinaRezników364,którapodzieliłasię
nadwiegrupy.ChajaReznikzrodzicamipokilkudniachtułaniasiętrafiłanadwatygodniedoZaleskichnakoloniiZajęczniki,
gdzieichprzyjętowniezwykłysposób.Chajawspomina,żepotraktowanoichniejakŻydów,uciekinierówzgetta,alejakgości,
cododałojejniezwykledużoodwagiisprawiło,że„poczułasięznowuczłowiekiem”365.Niespodziewaniewdomupojawilisię
Niemcy,aleReznikowiezdołalisięskutecznieschować,niemniejmusieliopuścićgościnneZajęcznikiiprzezkolejnedwalata
tułalisiępookolicy,zatrzymującsięwwielumiejscach„nadzień,dwa,tydzień,nigdzieniebyłonastałe,żadnejstabilizacji:
wstajni,woborze,nastrychu,czasemwdomu”.OstatniedziewięćmiesięcyspędziliuKosków,zakopaniwsianiewstodole.
Przeżyłacałarodzina—jednaznielicznychwpowieciebielskim:HersziBelaReznikowie,ichcórkaChajaorazsynowieJankiel
iJoelzżonąMirą.
OzasobachmaterialnychjesttakżemowawrelacjiEsteryFiszgop,wędrującejzciotkąidwiemakuzynkamipoczątkowo
międzytymi,którzywzięlinaprzechowanierzeczy,pieniądzeiobiecywalipomóc—wszyscyjednakkolejnojewyrzucaliinie
zamierzaliniczegooddać.Wkońcuprzezsześćmiesięcysiedziaływkuckiwdziurzewykopanejpodchlewem,alegdysąsiedzi
LeokadiiJurczukzaczęlicośpodejrzewać,musiałyopuścićgospodarstwo,rozdzielićsięipróbowaćratunkunawłasnąrękę.
Esterawędrowałabosaiobdartapookolicy,kradnączwierzętomjedzenie,nocującpostodołach;wracającodczasudoczasu
doJurczukowej,uktórejmogłapobyćpokilkadni,pomagającwdomu.Nauczyłasiętakchować,żechłopiniemoglijejznaleźć,
znałaokolicę,psysiędoniejprzyzwyczaiły,nieszczekałynanią.Esterawspomina,żejejpęddożyciabyłtaksilny,iżmimo
bezustannejniepewności,poniżeniaibólunieczułatego,bobyłacałyczaswstaniewewnętrznejpaniki,bezustannieowładnięta
myśląoprzetrwaniu.Nieplanowałainieanalizowałasytuacji,działałainstynktownie,takbyprzetrwaćodjednegozagrożenia
dokolejnego.Musiałabyćbezustannieczujna,każdymomentmógłprzynieśćniebezpieczeństwo.„Najbardziejbałamsię
chłopów,NiemcyniewzięlibymniezaŻydówkę,chłopitak”.Najgorszymprzeżyciembyłydlaniejrozmowy,„któresłyszała,
kiedybyłaschowana—jakbardzobyłanienawidzonaijakabyłaniebezpieczna”.Podkoniecokupacjijejsytuacjastałasię
łatwiejsza,ponieważEsteraznalazłasiępodopiekąpartyzantów;dostałaodnichjakieśubrania,aprzedewszystkim„rozwiesili
ogłoszenie,żejeśliżydzostaniezabitynatwojejziemi,totyitwojarodzinazostanieciezabici,agospodarstwospalone”366.Tuż
przedwyzwoleniemEsteraznowuspotkałaciotkęikuzynki—wszystkieprzeżyły.Podobnieskomplikowaneitrudneprzejścia,
pełneniebezpieczeństw,zagrożeń,zdradirozczarowań,miałaLubaWróbelzCiechanowca;onatakżepodkoniecokupacji
przyłączyłasiędogrupyrodzinnejpodopiekąpartyzantów367.
ŻadnychzasobówmaterialnychniemiałaRywkaGruskin(ReginaKugler),którawyskoczyłazpociągudoTreblinkiwgrupie
13osób.Wszyscyschowalisięgdzieśwstodoleuchłopa.Ktośichzadenuncjował,nadjechaliżandarmi,agdyŻydziuciekali,
zaczętozanimistrzelać.ZcałejgrupyprzeżyłatylkoRywka(zginęlim.in.jejmłodszybratirodzice),tułającsię
pogospodarzachicokilkatygodnilubmiesięcyzmieniającmiejsce.Pomagaławgospodarstwie,robiłanadrutach,jakiśczas
przesiedziałaukrytawoborze,niewychodzącnazewnątrz368.
Zasobypsychologiczne—odwagę,determinację,brawurę—wykazaliSymcheWojnowiczijegobratBerl,umieszczenidzień
przedwysiedleniemwmajątkuwPobikrach,októrymjużbyłamowa.PracującychtamkilkusetŻydówNiemcy2listopada
1942r.planowalizaprowadzićzpowrotemdoCiechanowca.Gdywdrodzedoszłodopróbyucieczkiimasakrynamiejscu,
Wojnowiczomudałosięuciec.UznajomegoPolakaspotkalisiostręibrata,którzyucieklizgetta,byłotamteżkilkoroinnych
Żydów.Niemcywykryliichwkońcugrudnia,alewdrodzenaposterunekbraciaWojnowiczowiewyswobodzilisięzwięzów
iznowuzdołalizbiec.Ichrodzeństwozginęło.DokońcaokupacjiSymcheiBerltułalisiępookolicy,spotykającinnych
ukrywającychsięŻydów,łączącsięokazjonalniewgrupyprzetrwania,rozdzielającsięponowniepoprzeżyciukolejnych
zagrożeńistracietowarzyszy.Budowaliwróżnychmiejscachziemiankiikryjówki:wogrodzie,napolu,podstodołąwłaściciela
młyna.PowojnieBerlWojnowiczożeniłsięzocalałąwleśnymbunkrzewokolicachBrańskaBrachąSzpak;wszyscywyjechali
zPolski369.
Przykłademtego,jakŻydzisięuczyliizdobywalidoświadczenie,jakstopniowozaczynalibyćcorazbardziejsamodzielni
wsztuceprzetrwaniamożebyć19-letniIcchakGrodziński,któryprzetrwałwlesie.UciekłonzgettawBrańskuwraz
zprzypadkowymdzieckiem,8-letnimJehoszuąGoldbergiem.Przezmiesiąctułalisiępookolicy.„Parokrotnie,kiedyprosili
ożywność,albozostaliprzyłapaniwnocywstodole,gospodarzechcieliichoddaćNiemcom,aleudałoimsięubłagaćich
olitość.Chodziliokrężnymidróżkami,niewchodzącdowsi,czasemdogospodarstwanaskrajuwsi,niewiedząc,gdziedostaną
kawałekchleba,agdziegospodarzwyrzuciich,grożącwydaniemNiemcom”370.Icchakbyłzdezorientowany,niewiedział,komu
możezaufać.Obiecałimpomócpewienszewc,aleograbiłichiwyrzuciłniemalgołychnaśnieg.Obiecałpomócmłynarz—dał
imnóż,kazałwrócićdoszewca,odebraćzagrabionerzeczyiprzechowałichprzeznajgorszezimowemiesiące.PotemIcchak
iJehoszuaprzestalisiębaćiżebraćojedzenie—wchodzilidochłopówiżądalijedzenia,aIcchak„podkurtkęwkładałcoś,
comogłowyglądaćnapistolet”.Wmarcu1943r.przyłączyłsiędonichuciekinierztransportuzgettabiałostockiego,nastolatek
MeirStudnik,apotemdoszłojeszczetrzechznajomychŻydówzBrańska.„Icchakbyłprzywódcągrupy.Uczył,jaknależy
zachowywaćsięwlesie,nigdynieprzebywaćwtymsamymmiejscu,zdobywałżywnośćdlawszystkich”.Późniejprzyłączyłasię
donichkobietaztrójkądzieci,alegrupazostałarozbitaprzezNiemców.IcchakzJehoszuąiMeiremstopniowostworzylinową,
12-osobowągrupęi„doczekaliwyzwolenia,kryjącsięwokolicachBrańska,zabierającjedzeniechłopompodgroźbą[użycia]
broni”371.GrupaIcchakatotypowaleśnagromadaŻydówwalczącychoprzetrwanie,różniącasięodpartyzantki,októrej
będziemowadalej.
EfraimLedermanzrodzicami,siostrąidwomabraćmiuciekłzgetta;znaleźlischronieniewoborzeuMiłkowskichwKoczerach
(tychsamych,którzypóźniejprzygarnąSaręMężyńską).Ojciecszewcidwajnajstarsibraciawychodzilipracowaćwokolicznych
