Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
wsiach.JakwspominaEfraim,pewnejnocymiałzłyseniprosiłojca,byniewychodzili.„Tegosamegodniaktośdoniósł,
przyjechaliNiemcyizastrzeliliojcai2braci”372.PozostałaczwórkaLedermanówmusiałaznaleźćinnemiejsce:matkazsiostrą
schroniłysięuznajomegogospodarzawinnejwsi,aEfraimzmłodszymbratemtułalisiępookolicy,czasemjeodwiedzając.
Przezjakiśczasukrywalisięrazemwopuszczonymgospodarstwie,gdzieprzypadkowoznaleźliichNiemcy.Matkaisiostra
zostałyzastrzelone.PoichśmiercichłopcyprzyłączylisiędogrupyŻydówukrywającychsięwlesiekołowsiKłopoty-Bańki.
„WieśbyłaprzyjaznaŻydom,niedonosili,moglipracowaćzadniawgospodarstwach.Latembyłołatwiejożywność,czasem
udawałoimsięskraśćowocewdalszejwsi.Spotykalisięnocągrupamiwlesie”.Wewrześniu1943r.dolasuweszliNiemcy,
wieluŻydówzginęło,międzyinnymibratEfraima.PojegośmierciEfraimwróciłdoKoczer,„przeżyłzimę1943/44iwiosnę,
kryjącsięcokilkatygodniuinnegogospodarza”373,awkwietniuprzyłączyłsiędopartyzantki.
KARYZAPOMAGANIEŻYDOM
UdzielaniepomocyukrywającymsięŻydombyłozagrożonekarąśmierciiconajmniejpięcioromieszkańcówpowiatuztego
powoduzginęło,akilkuinnychdotknęłypoważnerepresje.UstarszegomałżeństwaJakubowskichnakoloniiPopławy(gm.
Brańsk)ukrywalisięLejbkaiFiszkaDolińscy,braciarzeźnicyzBrańska;12kwietnia1943r.zabiliichżandarmi,awrazznimi
WalentynęJakubowską.Jejmążbyłwówczaswkościele374.
WalentynaJakubowskajakojedynazostałarozstrzelananamiejscu,razemzukrywającymisięŻydami—innimieszkańcy
powiatuukaranizapomaganieŻydomzginęliwobozach—Olędzki375,żonaAntoniegoKazimieruka
zSuchowolców376,KonstantyDobrogowskiijegosynStanisław,którzyzginęliwobozieStutthof377.Wtymwypadkudodatkową
karąbyłorozebraniezabudowań;pozostaliczłonkowierodzinymusielisięprzenieśćdoinnejwsi.
ZapomaganieŻydomwpowieciebielskimNiemcywymierzalitakżeinnekary.Natrzymiesiącepobytuwoboziekarnym
wBielskuPodlaskim378zostałskazanyStanisławPopławski,którywswoimgospodarstwienakoloniiOleksin(gm.Brańsk)
ukrywałŻydaJosielazżonąidwiemacórkami.ŻandarmizBrańskazabilitychŻydów,gdyuciekalionizgospodarstwa,
ostrzeżeniprzednadciągającąrewizją.PopławskispędziłtrzymiesiącewoboziekarnymwBielsku,alewkrótcepotemwziął
naprzechowaniekolejnychŻydów,gdyż„niepotrafiłludziomodmówićpomocy.Byłgorliwymkatolikiem”379.Spaleniem
zabudowańukaranorodzinęDanilczukówzkoloniiPace(gm.Brańsk)380,arozebraniemgospodarstwaopróczwspomnianych
wcześniejDobrogowskichtakżerodzinęGołembieckich(wdowęzczwórkądzieci),uktórychnakoloniiPoletyły(gm.Brańsk)
ukrywałasięczwórkaŻydów.Wpaździerniku1943r.żandarmizorganizowaliobławę381izabilirodzeństwoDoręiHerszka
Rubinsztajnów,natomiastMulaiMoszkoKlejnotowiewrazzgospodarzamizdążyliuciec.„DomrodzinyGołembieckichzostał
zburzonyprzezniemcówdofundamentów,ainwentarzskonfiskowany.OdtegotragicznegodniarodzinaGołembieckichmusiała
ukrywaćsięzemnąimoimbratemMoszkiempodalszychokolicachiwlasach”382.MoszkoKlejnotzginął,Mulairodzina
Gołembieckichprzeżyli.
KosińskizkoloniiKoczeryzostałprzezNiemcówpobity383,ażadnychkonsekwencjinieponieśliBłaszczukowiezBacik
Średnich384czybraciaSkrzypkowscy,doktórychnakolonięSieniewicze(gm.Drohiczyn)przychodziłowieluŻydówzprośbą
ożywność.MaciejSkrzypkowski,ojciecsiedmiorgadzieci,przechowywałprzezkilkamiesięcydwójkędzieciżydowskich,lecz
Niemcyjeznaleźliizabili.ZygmuntSkrzypkowski,którymiałpięciorodzieci,wkryjówcepodpodłogąprzechowywałkilkoro
Żydów.UmieszkającejwtymsamymdomuichmacochyprzebywałaprzezjakiśczasŻydówkaMendlowazsiostrą
ipięciorgiemmałychdzieci.Wlutym1943r.przyszliNiemcyi„mimobłagańMendlowejodarowanieżyciaprzynajmniejjej
dzieciomżandarmibezżadnejlitościwyprowadziliMendlową,jejsiostręidziecizastodołę[…]irozstrzelali…Mendlowaprzed
egzekucjąokryładziecikocem”385.Sąsiedzipochowalizabitychwlaskuiposadzilinaichgrobiebrzozę386.Skrzypkowscynie
ponieśliżadnychkonsekwencjiwzwiązkuzukrywaniemŻydów.RepresjeniedotknęłytakżeKurków,którzyukrywaliEsterę,
siostręSaryMężyńskiej,anirodzinyTurów,którawSieśkach(gm.Wyszki)naprośbęksiędzaZalewskiegoprzechowywała
lekarzaJulianaCharina387.
Niepotrafięwytłumaczyć,dlaczegoniewymierzonowtychwypadkachbezwzględniekaryśmiercizaudzielanieschronienia
Żydomaniodczegozależałrodzajwymierzonejkary,aniteżzjakiegopowoduniektórzynieponieśliżadnychkonsekwencji
zapomaganieŻydom.Oczywiściedecydującsięnapomoc,niemogliwiedzieć,żewraziewpadkiominieichkara—działali
zeświadomością,żeryzykujążyciemwłasnymicałejrodzinywwypadkuwykrycia.Represjewobecpomagającychstanowiły
przestrogędlainnych—dlawszystkich,którzychcielibysięprzeciwstawiaćniemieckimrozkazom.Pozaukaraniemsprawców
nieposłuszeństwapełniłytakżefunkcjęostrzeżenia,aprzedewszystkimrozsiewałyterroristrach.Uczuciestrachuprzenika
zarównorelacjeżydowskie,jakiświadectwapolskie,niełączącjednak,aledzieląc.ByłtostrachnietylkoprzedNiemcami,lecz
przedsobąnawzajem:ukrywającysięŻydzibalisięzagrożeniazestronylokalnychmieszkańców,cizaśobawialisięzjednej
stronypartyzantówi„band”,azdrugiejpomaganiaŻydom,cooznaczałonieposłuszeństwowobecNiemcówinarażeniesię
narepresje.StrachprzedkarąbyłzpewnościąjednymzistotnychczynnikówutrudniającychpomaganieŻydom,nawetjeżeli
Niemcyniezawszestosowalikaręśmierci;czasemzadowalalisięspaleniemgospodarstwa,czasemwzywalinaposterunek.Czy
byłotozwiązanezpracąichznajomychisąsiadówwpolicjiniemieckiej?Czywspółpracamiędzyszucmanamiażandarmami
mogłamiećwpływnasurowośćkarwymierzanymmieszkańcom?CzymożeNiemcyniedbalewykonywalirozkazy?Amoże
dawalisięprzekupić,chociażżadnesugestienatentematwprzesłuchaniachniepadały?
NAARYJSKICHPAPIERACH
Najrzadsząstrategiąprzetrwaniawpowieciebielskimbyłoprzeżycienaaryjskichpapierach.Żydzi
małomiasteczkowiiwiejscy,którzystanowilipopulacjępowiatu,wwiększościżadnycharyjskichpapierównieposiadali,
ukrywalisięposąsiadachilasach,wogólenietroszczącsięozdobyciestosownychdokumentów.Niemniejjedenaścieosób
wtympowiecieprzeżyłowłaśniewsposób,któryznamyzdużychmiast—natzw.aryjskichpapierach.TakprzetrwałaCyla
Kalecka,któraprzedwojnąwyszłazamążzaPolakaRomanaJastrzębskiego,głębokozaangażowanegowdziałalność
konspiracyjnąipartyzancką;jakonauczycielwiejskiprzebywałprzezdłuższyczaswewsiŻalezżonąicórką.Córka,wówczas
nastoletnia,wspominaaresztowanieipobytnaposterunkuwPobikrach,cobyłozwiązaneraczejzdziałalnościąojcaniż
zpodejrzeniemżydowskiegopochodzenia.GdyzaśzostałyzmatkązatrzymanewSiemiatyczach,uwolniłjepolicjantzwiązany
zpodziemiemiznającyojca388.
PodobnieprzeżyłażonazamożnegoadwokatazWysokiegoLitewskiegoEugeniaWiszrubskazdwiemacórkami,Reginą(ur.
1931)iAdelą(ur.1935).Ojcieczginąłw1942r.,wczasieprzesiedleniadogettawPrużanie,aEugeniipomogłazaprzyjaźniona
córkaburmistrzaWysokiego,posyłającjejpapierykaraimskie.Jakotrzy„karaimki”panieWiszrubskieprzypomocykilku
znajomychosóbzamieszkaływNarwi,gdzieprzeżyłydokońcaokupacji.Tamtejszyksiądz,wtajemniczonywichpochodzenie,
uwiarygadniałjewobeclokalnejspołecznościiwspierał389.WBiałowieżyprzeżyła„Sarenka”,właścicielkaszynkuwdzielnicy
Krzyże,októrejniktniewiedział,żejestŻydówką.WczasieokupacjipracowałajakogospodyniupochodzącegozKłajpedy
Niemca,oberleutnantaSchulza390.TrzyosobowarodzinaSperlingówprzeżyławBielskuPodlaskim,udającWęgrów,panSperling
byłzatrudnionyjakogłównyksięgowywfirmieKreishandel,prowadzonejprzezCzechalubAustriakaJohannaChlupkę,któryich
wtensposóburatował391.KolejnymŻydemnaaryjskichpapierachbyłstudentzWarszawy—jakoAdolfJużelewskiprzeżył
wBielskuprzypomocyrodzinySielickich392.AnastazjaiWalerianSobolewscywmaju1943r.przywieźlizdomusierot
ks.BaudouinawWarszawieżydowskądziewczynkęInkęGrynszpan,którajakoJoasiaprzeżyłaunichdokońcawojny393.
TrojeinnychŻydówprzeżyłonarobotachwPrusach.Brakzasobówfinansowychrekompensowałaprzytomnościąumysłu
ibrawurąBatszebaSzwarzbergzSiemiatycz(ur.1927),którawyskoczyłazpociągudoTreblinki.Batszebakręciłasięprzezjakiś
czaspowsiach,obiecanojejpracę,jeślibędziemiałalegalnedokumenty.Niewiedziała,skądjewziąć—poszładokościoła
