Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
zaścianków461.Zaściankowaszlachtajużnapierwszyrzutokawdokumentachprocesowychizapisachzprzesłuchańróżnisię
odchłopówsposobemwypowiadaniaorazumiejętnościąpodpisaniasię.Liniapodziałumiędzypomaganiemawydawaniem
przebiegamiędzyklasamispołecznymi.Obrazjestjednoznaczny—wydająchłopi,pomagaszlachtazagrodowa.Jedna
zinterpretacjitegozjawiskamożezmierzaćwkierunkuwyjaśnianiagopoczuciemwłasnejpodmiotowości,coskutkuje
aktywnym(szlachta)lubbiernym(chłopi)stosunkiemdoświata.
Znakomitawiększośćwsiikoloniistanowiącychwyspypomocy,wktórychŻydziukrywalisięprzezdługiemiesiące,orazte,
któresystematyczniepomagały,tobyłyzaściankiszlacheckie.Trzebawięcprzyjrzećsiębliżejszlachciezaściankowej,będącej,
jaksięokazuje,fenomenempowiatuBielskPodlaski.Szlachtazwanaokoliczną,zagrodową,zaściankowątozubożałagrupa,
m.in.naskutekpolitykizaborcy462,udziałuwpowstaniachnarodowychirozdrobnieniagospodarstw,sprowadzananateziemie
odXIVw.przezksiążątmazowieckichwcelachkolonizacjigospodarczejsłabozasiedlonychterenówitworzeniazapory
przeciwkonajazdomlitewsko-ruskimizagonomkrzyżackim.Coistotnedlaporuszanegotutematu—„największeskupiskoosad
drobnoszlacheckichznajdowałosięwokolicachBrańskaiCiechanowcawkierunkuDrohiczynaiSiemiatycz”463,występowały
tamzwarteobszaryszlachtyzagrodowej.WpowieciebielskimnapoczątkuXXw.na182wsiebyło92wsidrobnoszlacheckich,
adrobnaszlachtastanowiła20%mieszkańców464.Zamieszkiwałaonazaściankilubtzw.okolice,jaknazywanosiedliska
szlacheckie,byodróżnićjeodwsizamieszkiwanychprzezchłopów.Tezaścianki,zakładaneprzezjednąrodzinę,zbiegiem
czasu,naskutekdziedziczeniaipodziałów,obrastałykoloniami,osadami,przysiółkami,któredawałypoczątekkolejnymwsiom.
JedenzprzedstawicieliszlachtyokolicznejpisałwlatachdwudziestychXXw.:„wwojewództwachwschodnichsąosobnewsie
szlacheckie.Ludziemającyjedenherbstanowilizpoczątkujednąrodzinę.Potemrozrządzającsię,osiadaliczłonkowietej
rodziny(mającejnaprzykładherbSas)wróżnychokolicachizatrzymalinadalswójherb,natomiastprzybieraliróżnenazwiska,
odtychmiejscowości,gdziezamieszkali.[…]Dlategododzisiajistniejąwsie,wktórychmieszkagłówniejedenródszlachecki
igdzienazwawsiinazwarodusątakiesame”.Idodawał:„jesteśmyczemśinnemniższaramasawieśniaków,którzydawniej
pracowalinanaszejrolijakochłopipańszczyźniani”465.
Położenieekonomicznenieróżniłospecjalnieszlachtyzagonowejodchłopów,alezachowałaonasilnąświadomośćwłasnej
odrębnościstanowejiduchowej,aspiracjedoklaswyższychizdecydowanedystansowaniesięodchłopskiegootoczenia.
Uwłaszczeniechłopówprzezcaraw1861r.zniosłokluczoweróżnicemiędzystanami:przywilejwolnościosobistejiprawo
dziedziczeniaposiadanejziemi.Drobnaszlachtatraciłanaznaczeniu,deklasowałasięipodupadała,natomiastchłopizaczęlisię
emancypować—różnicemiędzytymistanamicorazbardziejmalały.Średniawielkośćgospodarstwszlacheckichtakżenie
różniłasięzbytnioodgospodarstwchłopskich466.Wsensiegospodarczym,społecznymiprawnymobiewarstwycorazbardziej
sięupodabniały,leczszlachtaszaraczkowapielęgnowałaświadomośćdawnychprzywilejów,podtrzymywałatradycję
pochodzenia,zachowywałasystempodziałuspołecznegoikulturęduchową.Wdomachszlacheckichuczonodzieciczytać,
zamożniejszerodzinykształciłysynówwmiastach,gdziezasilalioniszeregipowstającejinteligencji.Coistotne,tagrupa
społeczna(wprzeciwieństwiedowarstwychłopskiej)miałapoczuciewłasnejpodmiotowości,takżepodmiotowościpolitycznej.
Dlategoniedziwi,żetoprzedewszystkimprzedstawicieleszlachtyzagrodowejbyliaktywniwdziałaniachspołecznych
ipolitycznychnatereniepowiatuzarównowokresieprzedwojennym,wczasieokupacji,jakiwpierwszychlatachpowojennych,
kiedywalczyliznowymustrojem.
Szlachtaokolicznazachowywałapoczuciewłasnejgodności,tradycyjnysystemwartości,religijnośćobrządku
rzymskokatolickiegoorazetoshonoru.Byłatakżepostrzeganajakoleniwa,zabobonna,skłonnadopieniactwa,zarozumiała,
zpogardąodnoszącasiędoklasniższych467.Szlachtapielęgnowaławłasnąekskluzywność,niewchodzącwbliskiezwiązki
zchłopami,anitowarzyskie,animałżeńskie.Pamięćwłasnegouprzywilejowania,tradycjaodrębnościiwyższościstanowej
przetrwałalatawojny468.
Uważam,żewkulturzeduchowej,poczuciuwłasnejpodmiotowościoraztradycjachszlachtyzagrodowejmożemyupatrywać
źródełpomaganiaŻydom.Takiepostępowaniewydajesięnormązgodnązeszlacheckimetosemisystememwartości,aprzede
wszystkim—poczuciemwolnościosobistej,całkowicieodmiennymodchłopskiegofatalizmu.Niebezznaczeniajestprzytym
świadomośćnarodowaicałkowicieodmiennyniżuwieśniakówstosunekdowładzy—zarównozaborczej,jak
iokupacyjnej469.Zapewnewchodzątuwgręrównieżinneprzyczyny,takiejaktopografiazaścianków,spójnośćtejgrupy
społecznej,jejswoistahermetyczność.Silnepowiązaniarodzinnesprzyjałydochowywaniutajemnicy;wliczniejszychimniej
zżytychwsiachchłopskichzagrożeniestanowiłanietylkoliczbasąsiadów,lecztakżemniejszepoczuciewzajemnejlojalności.
SpotkałamsiętylkozjednymdonosemnaŻydówwszlacheckimzaściankuZałuskieKoronne,dokonanymprzezlokalnego
wyrzutkaspołecznego—JózefaOdachowskiego,którywydałŻydaKryńskiego.CałaokolicapomagałaKryńskiemu,znanogo,
przedwojnąbowiemhandlowałźrebakami.ZostałjednakwydanyirozstrzelanywBrańsku,aAnielaOdachowskaztegoż
zaściankazeznawaławśledztwie,żeŻydawydał„niezrównoważonypsychicznieJózefOdachowski,synAntoniego—onzabrał
KryńskiegodoBrańskanaposterunek.Kiedymusąsiedzimówili,żebytegonierobił,krzyczałnanich,żejakbędątolerowali
Żyda,toichzamordują”470.
Niechcęidealizowaćzaściankówszlacheckich,przecieżniewszyscyratowaliŻydówinapewnonieowszystkich
donosicielachztejgrupyspołecznejwiemy.NapodstawieanalizyźródełhistorycznychzpowiatuBielskPodlaskimogęjednak
stwierdzić,żeistniałytamobszary,naktórychwwiększymstopniuibardziejskutecznieniżgdzieindziejpomaganoŻydom.
NajwyraźniejtozjawiskojestwidocznewokolicachBrańska,gdzieznajdowałosięjednoznajwiększychskupiskosad
drobnoszlacheckich.Napowszechniejszewtejokolicyudzielaniepomocymiałyzapewnewpływtakżeinneczynniki,byćmoże
takiejakaktywnośćksiędzadziekanaBolesławaCzarkowskiego,któryapelowałopomaganieŻydom,głosząc„stalezambony
miłośćbliźniego,wyraźniezaznaczając,żenależypomagaćukrywającymsię”471.PomagaliŻydomrównieżbrańskiksiądzJózef
Chwalko472orazksiądzJózefPerkowskiwodległymo12kmHodyszewie;tenostatnizaopiekowałsiępięcioletniącóreczką
JoselaTykockiego473orazpomagałlekarcedoktorKamienieckiejijejsynowi474.
ZjawiskowyspowegopomaganiaŻydomwpowieciebielskimwartobadaćdalejigłębiejanalizować.Trzebaprzeprowadzić
różneanalizyhistoryczne,porównującnp.stosunekdoŻydówwpodobnychśrodowiskachnainnychterenachokupowanej
Polski.WartoteżbyłobyprzyjrzećsięfenomenowipomaganiaŻydomprzezszlachtęokolicznązinnychperspektyw,
np.wkategoriachrelacjimiędzytymidwiemagrupami,nawzórantropologicznychanalizinterpretującychrelacjemiędzy
chłopamiaŻydami475.Wymagałobytodalszychpogłębionychbadańprzyuwzględnieniuinnegozasobuźródłowego
(np.dokumentówosobistych,zachowanychwspomnieńosóbpochodzącychztejwarstwyspołecznej).Tymczasemmożna
skonstatować,żecharakterystycznedlapowiatubielskiegojestzjawiskowydawaniaŻydówprzezchłopóworazpomagania
imprzezszlachtęokoliczną.
Patrzączszerszejperspektywy,trzebauznać,żeNiemcompowiodłosięwyłapywanieukrywającychsiępoakcjach
likwidacyjnychŻydówbezwzględunato,dojakichmechanizmówsięodwoływali:chciwości,nienawiści,strachuczyteżludzkiej
skłonnościdoposłuszeństwa.Siłydobra—jakwszędzie—byłysłabszeiskromniejsze.
Dwienajskuteczniejszestrategieprzetrwaniatoznalezieniewłaściwejrodzinydrobnoszlacheckiejiprzeczekaniepodjejopieką
dokońcaokupacjilubwędrowaniepookolicyorazkorzystaniezpomocyzaściankówiprzedwojennychznajomych.Wrelacjach
żydowskichnieznalazłamjednakśladuświadomości,żewpowiecieistniałylepszeigorszestrategieprzetrwania.Żydzi
wydawalisięnieodróżniaćwsiszlacheckichodchłopskich,aprzynajmniejniewspominająotym.Przypuszczam,żewich
optyceświatnie-Żydówbyłjednolityiniezróżnicowany(np.katolicyiprawosławnitopoprostu„chrześcijanie”),cowtym
akuratpowieciebyćmożezmniejszyłoszanseprzetrwania.
