Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Stylistyczneiformalnezdeterminowanie„prymitywów”(niemożnośćwyborustylu)Gombrichstarasięwytłumaczyć
wkategoriachpsychologicznych:zakładaistnieniepewnych„stałychpercepcyjnych”,czylinaturalnychskłonności
człowieka,któremożnazaobserwowaćuludziniepoddanychzachodniejedukacjiplastycznejinieznającychzasad
tworzeniawizualnejiluzji;skłonności,któresątłumioneprzezwyuczoneumiejętności57.„Tetakzwane«stałe
percepcyjne»,którewpływająnasposób,wjakiwidzimyotoczenie,pozostająwkonflikciezoptycznymiprawami
perspektywy,rządzącymiprzedstawieniamitworzonymiprzezsztukęmimetyczną,atakżetymi,którezapisujeaparat
fotograficzny”58.Gombrichilustrujeswewywodyprzykładamikopiizachodnich,mimetycznychprzedstawień
wykonanychprzezautorów,którzynieposługująsiętechnikamiwizualnegorealizmu.Sąwśródnich:
osiemnastowiecznyłubokwedługjednejzrycinzApokalipsyDürera,osiemnastowiecznychińskidrzeworytzesceną
BożegoNarodzeniawedługszesnastowiecznegowłoskiegodrzeworytuorazwspółczesnedziecięcerysunkiwedług
szesnasto-isiedemnastowiecznychwłoskichobrazów.Rezultatemdziałania„stałychpercepcyjnych”sązdaniem
Gombrichatakiecechyformalnetychkopii,jakredukcjagłębi,wypełnienieprzestrzenibezuwzględnieniawzajemnych
proporcjiposzczególnychelementówprzedstawieniaczynieobecnośćświatłocieniowegomodelunku.Wizualny
mimetyzmwsztucebyłbywięc,wujęciuGombricha,przełamaniemnaturalnychskłonnościpercepcyjnych
ipodporządkowaniemnaturypostrzeganiaumysłowiiludzkiejwiedzy.Jeślizaśpostęppoleganatym,żeczłowiek
dziękisileswegoumysłupodporządkowujesobieuprzedmiotowionąwcześniejnaturę,totakainterpretacja
prymitywnościformyzgadzasięzkoncepcjąprzedstawionąwSztuceizłudzeniu.WtejbowiemksiążceGombrich
przedstawiarozwójtechnikiumiejętnościtworzeniaprzedstawieńopartychnawizualnejiluzjijakopostępwsztuce59.
Przełamywanienaturalnychskłonnościpercepcyjnychtoprzecieżpodporządkowaniesobienaturyprzezcywilizację,
którejprzejawemjestumiejętnośćtworzeniamimetycznychprzedstawieńwoparciuoabstrakcyjneiwyuczonezasady
geometrii.NatomiastwkonfrontacjizmimetycznymirzeźbamispozatradycjizachodniejGombrichstawiatezę,
żepsychologiczne„stałepercepcyjne”niedotycząobiektówtrójwymiarowych,czylirzeźb,ponieważwykonanie
trójwymiarowegoprzedstawienianiewymagaabstrahowaniaoddanychpercepcyjnych,którekoniecznejestprzy
tworzeniuprzedstawieńtrójwymiarowejrzeczywistościwdwóchwymiarach.TezaGombrichajestzresztącałkowicie
zgodnazpoglądaminarzeźbępierwszegonowoczesnegoteoretykamalarstwa–LeonaBattistyAlbertiego60
iwspółbrzmizosiemnastowiecznąkoncepcjądzikiegojakoistotyprzedracjonalnej,azatempogrążonejwbezpośrednim
doświadczeniuzmysłowym,odktóregoniepotrafiabstrahować.„Pozbawionynarzędzi,jakiedostarczaracjonalność,
«prymitywny»niepotrafiłopanowaćabstrakcyjnegosystemuiluzjiinarracji,stanowiącychfundamentysztukpięknych
zgodniezakademickądoktrynąioczekiwaniamieuropejskiejpubliczności”61–piszeFrancesS.Connellywksiążce
TheSleepofReason,poświęconejprymitywizmowiwsztucenowoczesnej.
ZdaniemConnellyprymitywnośćniestanowiławcalezjawiskazewnętrznegowobecnowoczesnegopolasztukiinie
trzebajejbyłoodkrywać,jakchciałabynarracjaawangardy.Przeciwnie:prymitywnośćkonstruowanowpolusztuki
akademickiejodpoczątkujejistnieniajakoucieleśnienieInnego,namarginesiejejracjonalnegodyskursuopięknie,
„jedyniepodkontroląiwpodrzędnejroli,jakoupiększenieracjonalnejstruktury”62.Próbędorównaniasztuce
„prymitywnej”przeznowoczesnychartystówtradycyjnieopisywanojakoodkrycielubepifanię,dziękiktórympewni
artyściradykalniezerwalizprzyjętyminormami,żebywłączyćwswąsztukęprzejawy„prymitywnej”ekspresji,które
wkońcudoprowadziłydoobaleniatradycjiakademickiej.Jednak„awangardanietylezerwałaznormamiestetycznymi,
ilejeodwróciładogórynogami,ponieważtoakademickiecentrumokreśliłosposób,wjakisięprzeciwkoniemu
zbuntowano.Artyścicirozumielisztukę«prymitywną»dokładnietaksamo,jakichwspółcześni,leczodwrócili
wartościowaniaprzypisywanejejcechom”63.Właśniedlategoprymitywizmmógłstaćsięgłównymmechanizmem
kwestionującymracjonalnehierarchieakademickieizmieniającympodstawywartościowaniawpolusztuki.
„Zasadniczychrampojęciowych,któredefiniowałysztukę«prymitywną»,dostarczałatradycjaklasyczna
wformiezinstytucjonalizowanejwakademiachsztukiwcałejEuropie.Wtym,co«prymitywne»klasycznanorma
przeglądasięjakwciemnymzwierciadle”64.
JakolocusprymitywnościConnellywskazujezjednejstronystaleobecnenaobrzeżachsztukiakademickiejformy,
takiejakgroteskaczyarabeska,którychfunkcjąbyłodostarczaniewizualnejprzyjemnościidekoracja,azdrugiej–
emblematy,alegorieihieroglify,którychpotencjałznaczeniowyniedawałsiępogodzićzobowiązującymiwwielkich
tematachakademickiejsztukizasadaminarracyjnościiwizualnejiluzji.Sztukajakoźródłoczystejprzyjemności
wizualnejstanowiławyzwaniedlawyższego,racjonalnegopięknaakademii,będącuosobieniemdrugiegoczłonu
dychotomii,wktóreuwikłanybyłnowoczesnyrozum:ciała.Pozatym,podobniejakhieroglify,którestawiałypod
znakiemzapytaniazarównopotrzebęznajomościgeometriiorazwynikającychzniejumiejętnościkonstruowania
perspektywyiwizualnejiluzji,jakinarracyjnązasadęjednościczasu,przestrzeniiakcji,odwoływałasiędowyobraźni
iemocji–władz,któremiałyzastępowaćczłowiekowipierwotnemuracjonalnąwiedzę65.
Kartezjańskadychotomiaumysł/ciałoprzekładałasięnaprzekonanie–wyrażanemiędzyinnymiprzezGiambattistę
Vico66,filozofaiteoretykasztuki,którywswychrozważaniachwielemiejscapoświęciłpierwotności,atakże
ludowości67–żeprymitywność,jakorzeczywistośćprzedracjonalna,oznaczazdominowanieprzezciałoipoznanie
zmysłowe.Człowiekpierwotny,pogrążonywbezpośrednim,fizycznymdoświadczeniuświata,miałbyćzatem
niezdolnydoabstrahowaniaodwłasnegodoświadczenia,anieumiejącgozobiektywizować,niepotrafiłstworzyć
