Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
geometrycznegosystemukonstruowaniamimetycznychprzedstawień68.UGombrichakoncepcja„stałych
percepcyjnych”jestosadzonawtakimwłaśnieakademickimwartościowaniu,choćniewątpliwiestanowidowódjego
zmagańzetnocentryzmem,wpisanymwnarracjępostępu.Retorykawyboruprymitywnościjakostyluokazałasię
atrakcyjnymprogramemzarównodlaklasycystów,pragnącychzerwaćz„zepsuciem”rokoka,jakidlaromantyków.
Wobuwypadkachwybórwynikał–zdaniemGombricha–zchęci,byuniknąćtegosamegozła:technicznejwirtuozerii
napokazisztuczności69;jednakoilewpierwszymwypadkubyłonpochodnąreformatorskiejgorliwościwyznawców
akademickiegokanonu,pragnącychjegooczyszczenia,towdrugimoznaczałwyjściepozatenkanon.
Oświeceniowypostępijegoskierowanakuprzyszłościliniaczasu,zktórejwynikałahistoryzacjacałejrzeczywistości,
umożliwiłyuhistorycznieniekanonu,awkonsekwencjijegorelatywizację.Tozaś,taksamojakiposzukiwania
formalnewsztuce„sprzedakademickiegoideału”,zaowocowałosystematycznymkwestionowaniemwizualnejiluzji
przezkolejnedziewiętnastowieczneprymitywizmy,podczasgdyakademiccytradycjonaliściniezmiennieuważali,
żeobiektywnestandardyocenysztukipowinnybyćopartenaadekwatnymoddaniuwyglądu,akażdeodstępstwo
odprawdywizualnejnależyuznaćzaprzejawniekompetencjiinieudolnościtwórcy70.Analizujączróżnicowanie
formalneprymitywnościwnowoczesnejsztucezachodniej,Gombrichzwracauwagęnajejstopnioweodchodzenie
odwizualnegorealizmu.Pożądanymprzejawemprymitywnościmogłabyćzarównorezygnacjazperspektywy
powietrznejiświatłocienia71,jakiodrzucenieperspektywylinearnejorazpotraktowanieobrazujakopłaskiej,
dwuwymiarowejpowierzchni72,czywkońcucałkowitarezygnacjazwizualnegorealizmu73.
NatomiastConnellypokazujesztukęakademickąjakouwikłanąwkartezjańskidualizmciałairozumu.Wedługjej
interpretacjiartyściromantycznizaczęliupoczątkówXIXwiekusięgaćpoprymitywizmwłaśniedlatego,żeosadzeni
wnowoczesnychdychotomiachciałaiumysłuorazwyobraźniirozumudokonywaliwyborówwbrewakademickim
hierarchiom,prowadzącposzukiwanianaobrzeżachakademizmu,niezadowoleniznadmiernieracjonalnegojęzyka
wizualnego,któryproponował74.„Pragnienie,byodzyskać«prymitywną»wrażliwośćbyłonagłębszympoziomie
pragnieniemobaleniatego,coliterackiezapomocąwizualności”75,piszeConnelly.Dlategoteżprymitywizm
romantykównieograniczałsiętylkodowyborówstylistycznych,októrychpisałGombrich,takichjakmediewalizm
nazareńczyków,leczobejmowałteżpróbyodwoływaniasiędoprymitywnościrozumianejjakostrukturajęzyka
artystycznejwypowiedzi,jakwwypadkualegorycznychpracPhilippaOttonaRungego76.PodobniewwypadkuPaula
GauguinaConnellywskazujenaornamentalnośćjakoestetycznyprogramjegomalarstwa,wyrastającyztegosamego
źródłaakademickichobrzeży,naktóreracjonalnośćspychałaswojedychotomiczneprzeciwieństwa77.„Udałomusię
przyswoićswoimkompozycjomzarównostrukturyhieroglificzne,jakiornamentalne,dziękiczemuwznacznym
stopniupozbyłsięakademickiegoiluzjonizmuiprozatorskichnarracji.Ornament,podobniejakhieroglif,stanowił
środekekspresjiwizualnejwyraźniekojarzonyprzezGauguinaz«prymitywnością»”78.
PRYMITYWNOŚĆORNAMENTU
Akademickahierarchiagatunkówsprawiała,żeornamentiornamentalnośćbytowałynaobrzeżachsztuki,co–jak
pokazujeConnelly–doprowadziłodoskojarzeniaichzprymitywnością.Narracjapostępuprzeniesionawpolesztuki
ipołączonazakademickąhierarchiągatunkównakazywaładoszukiwaćsięnajpierwotniejszychformartystycznych
wtym,cohierarchiasztukiwskazywałajakoprymitywne–ornamencie.Postępwsztucepolegaćmiałwięcnaewolucji
odornamentu,któregopowszechnewystępowaniemiałoświadczyćojegoewolucyjnympierwszeństwie,kusztuce
przedstawiającej,którejnajdoskonalszymstadiumbyłamimetyczność:zjawiskowystępującerzadkoiwpełni
rozwiniętetylkowcywilizacjizachodniej79.Uznanieprzedstawieniowościsztukizajejnajwyższąformęłączyłosię
zobowiązującymwkartezjańskiejepistemologiiparadygmatempoznaniajakotworzeniatrafnych
reprezentacji80.Zjednejstronynobilitowałotoreprezentację,którastanowiładrogępoznania,azdrugiejpozbawiało
ornamentnietylkofunkcjipoznawczych,aleteżmożliwościznaczenia.Wsztuceeuropejskiejabstrakcyjność
ornamentu,jakzauważaWiesławJuszczak,oznaczałasprowadzeniegodofunkcjidekoracji,czylioderwanie
odwszelkichznaczeń81.Takżetowpisywałosięwnowoczesnywizerunekdzikiegojakoistotyprzedracjonalnej,
niezdolnejdowyjściapozawłasnedoświadczeniezmysłowe,awięcdowytworzeniaizrozumieniageometrycznego
językakonstrukcjiwizualnegorealizmu.Równocześniewdrożeniedoczytaniaakademickiegorealizmu,którybył
dominującąkonwencjąstylistycznąprzedstawień,połączonezprzeświadczeniemowyższościtejkonwencjinadinnymi,
utrudniało,anawetuniemożliwiałoEuropejczykomodczytywanieinnychkonwencjiprzedstawieniowychiprowadziło
douznawaniazaornamentprzedstawień,którepowstawałyzichwykorzystaniem82.
Kwestięodczytaniainnejkonwencjiprzedstawieniowejwsztuceprymitywówdodatkowokomplikowało
przekonanie,żetwórcaprymitywnyjestwolnyodkonwencji,cowłaśnieczyniłogogodnymnaśladowania.„Ornament
dzikiegoplemienia,będącywynikiemnaturalnegoinstynktu,zkoniecznościzawszewierniesłużyswemucelowi–pisał
w1856rokuOwenJones,autorksiążkiTheGrammarofOrnament.–[…]Jeślimamyprzywrócićzdrowie
[ornamentowinarodówbardziejcywilizowanych],musimywręczbyćjakmałedziecialbodzicy;musimypozbyćsię
tego,conabyteisztuczne,powrócićdonaturalnegoinstynktuigorozwinąć83”.Natomiastwlatachosiemdziesiątych
XIXwiekuJohnLeightonzawarłwksiążceSuggestionsinDesigncałyrozdziałpoświęconyornamentom„plemion
dzikichidawnych”,wktórymwskazywałjejakoantidotumnabolączkieuropejskiejsztukidekoracyjnej84.
