Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Wprowadzenie
13
Interesującymdopełnieniemfldialektykioświecenia”byłabywięcfldialektykakontr-
oświecenia”,którąwzasadzieBerlinuprawia,alejakzobaczymy,niezawszeświadomie
iniezawszekonsekwentnie.
Bywprowadzićpewnepoczątkoweustaleniaporządkujące,sugerowałbymmówić
okontroświeceniuwprzynajmniejtrzechaspektach.Każdyznichniecoodmiennie
realizujedialektycznycharaktertegozjawiska.
Popierwsze:kontroświecenietokrytykaoświeceniazwnętrzasamegooświecenia,
awięcpróbaniejegozanegowania,aleprzekroczeniairozwinięcia.Takrozumiane
kontroświecenieniejestprostąnegacjąoświecenia,aleoświeceniowąsamokrytyką,
stanowiącąbezpośredniownimobecnesamojądrooświecenia.Wtymprzypadku
należałobymówićraczejofloświecaniuoświecenia”,bezktóregojemusamemugro-
ziłobypopadnięciewdogmatyzm.Możnarównieżpowiedzieć,żetakąformękontr-
oświeceniareprezentowalilubreprezentująjegowszyscysamoświadomiikonsekwentni
adepci,jakożepostęprozumunigdyniemożesięzatrzymaćiwciążwymagasamo-
przezwyciężenia.
Drugimrodzajemkontroświeceniajestkrytykaoświeceniauprawianajakozdecy-
dowanyataknajegopryncypia.Wtymsensiemożnapowiedzieć,żetakiepodejście
atakujeoświeceniezato,czymonobyło(lubnadaljest),zato,cosobąreprezento-
wało.Wtymprzypadkukontroświecenieprzybierapostaćruchukontestującego,
apóźniejodrzucającegooświeceniowedziedzictwo.Powodytakiejnegacjimogąbyć
różne,alenajczęściejsprowadzająsiędozarzutu,żeoświeceniepodważyłotradycyjne
wartości,żemiałozasadniczodestrukcyjnycharakter,arzekomeflświatło”byłoświa-
tłemsztucznymizwodniczym,wiodącymnamanowce.Takujmowanekontroświe-
cenieprzybierałorozmaiteformy,począwszyodXVIIIażdoXXIwieku,odniemiec-
kiegoromantyzmu,przezNietzscheańskiirracjonalizm,późniejfaszyzm,kończąc
nazjawiskachpokrojuprojektuDarkEnlightenmentNickaLanda.
Trzeciapostaćkontroświeceniamożebyćrozumianajakokrytykaoświecenia
wymierzonanietylewto,czymbyłoonosamo,ileraczejkrytykaspowodowanatym,
czymoświecenieniebyło,czymniemogłolubniechciałosięstać.Wtymprzypadku
kontestowanieoświecenianiepoleganauznaniugozakatastrofę,leczraczejnawy-
pomnieniumutotalizującychzapędów,niekonsekwencji,zaniechańiuproszczeń.
Jeżelibowiemoświeceniepostulowałom.in.równośćwobecprawa,todlaczegopo-
zwalałonato,bywspołeczeństwienadalfunkcjonowaliflrówni”iflrówniejsi”?Skoro
oświeceniedążyłodoflwolnościrodzajuludzkiego”,tojakbyłmożliwyfloświecony
absolutyzm”?Ztegopunktuwidzeniaoświeceniewikłasięwsprzeczności,zktórych
niepotrafisięwydostaćitymsamymniepotrafisprostaćkryteriompluralizmu,wielo-
kulturowościidemokracji.Idlategozostałopoddanemniejlubbardziejostrejkryty-
cem.in.postmodernistów,lewicującychkontestatorówkapitalizmuczyteżhistoryków
ideiposzukującychkorzenitragediipołowyXXwieku.
Właśniewramachtegotrzeciegorodzajukontroświeceniaszczególneznaczenie
zyskałopojęciefldialektykioświecenia”zaproponowaneprzezMaxaHorkheimera
iTheodoraAdornatużpozakończeniuIIwojnyświatowej.Cidwajprzedstawiciele
szkołyfrankfurckiejobciążyliflwiekrozumu”winąlubprzynajmniejwspółodpowie-
dzialnościązapowstaniewXXwiekusystemówtotalitarnych,któredoprowadziłydo
bezprecedensowejtragedii.PodobniejakniecopóźniejJacobTalmoniIsaiahBerlin,
