Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
16
formykontrolibehawioralnejmającejswojeodniesieniedokonkretnegodziałania,
awmiarętworzeniasięschematówpoznawczych,oczekiwań,pośredniczącychmiędzy
sytuacjąbodźcowąadziałaniem,rozwijasiękontrolapoznawcza,którapoleganastop-
niowymzastępowaniuprocesówpierwotnychprzezwtórneprocesymyślowe(Kofta
1977).Ostateczniewtrakcieswoichdoświadczeńzeświatemczłowieknietylkooddzia-
łujenaotoczenieiprzewidujejegostany,lecztakżetworzywsystemiepoznawczym
obrazrelacjimiędzysobąaotoczeniem,zwanypoczuciemkontroli,czylikontroląpo-
strzeganą.Koftawyróżniadwieskładowepoczuciakontroli:poczuciebezpieczeństwa
jakoreprezentacjikontrolipoznawczejnadotoczeniemorazpoczuciemocyjakorepre-
zentacjikontrolibehawioralnejnadotoczeniem.
Poczuciekontrolimożeulegaćzmianiewzależnościodkonkretnejsytuacji.Ogólnie
wliteraturzeprzedmiotuwyodrębniasiędwapodstawowerodzajekontrolinadotocze-
niem.Kontrolabehawioralnadajeprzekonanieomożliwościkontrolowanianegatyw-
nychskutkówsytuacjibezpodejmowaniakonkretnychdziałań.Kontrolapoznawczato
świadomośćdysponowaniastrategiąpoznawczązdolnąograniczyćskuteksytuacjistre-
sowej.Obatypykontroliiichwzajemneproporcjetworząindywidualnądyspozycjędo-
tyczącąprzekonaniaostopniukontrolinadotoczeniem.Pojawiająsięróżnemodele
kontroli:jednodymensyjneRottera(1966),dwumodalnySnydera(1982)iCzteroczyn-
nikowyModelSpostrzeganejKontroliBryanta(1989).Mechanizmyspostrzeganejkon-
trolizostaływyróżnionenapodstawiedwóchkryteriów:kontrolipierwotnejiwtórnej
orazkontrolizdarzeńdoznawanychemocjonalniepozytywnieinegatywnie.Sątome-
chanizmyunikania,zmaganiasię,utrzymywaniaidoznawania,którestanowiąswoiste-
gorodzajustrategieradzeniasobiezestresem.
Szczególnieinteresującezperspektywybudowaniazdrowiaiskutecznegoradzenia
sobiezestresemokazałysięmechanizmyspostrzeganejkontrolizwiązanezpozytyw-
nymwartościowaniemzdarzeń,wykorzystującekontrolęwtórną,awięcmechanizmy
utrzymywaniaidoznawania(Wrona-Polańska2003).
3.3.Samoocena
JesttowartościującyaspektobrazuJA,którywujęciuRogersa(1959)stanowisumęlub
syntezęsądówwartościującychodnoszącychsiędowłasnejosoby.
WPolscerozwinęliirozszerzyliproblematykępojęciaJAReykowski(1970,1976),
Łukaszewski(1974),Wojciszke(1983),Kozielecki(1986)iLewicka(1977),kładąc
szczególnynacisknajegoznaczeniewregulacjiludzkichzachowań.
Samoocenakreujesięwtrakcierealizacjizadańżyciowychizaspokajaniapotrzeb,
jestwypadkowąwłasnychmożliwościiwymagańotoczenialubwłasnychstandardów.
Dobrefunkcjonowanie,awięcpozytywneradzeniesobiezsytuacjamiżyciowymisprzy-
japozytywnejsamoocenieizdrowiu,trudnościwradzeniuzaśmogąprowadzićdoob-
niżeniasamoocenyitworzeniasięnapięćzagrażającychzdrowiu.
Samoocenaposiadakilkawymiarów:wysoka–niska,adekwatna–nieadekwatna,sta-
ła–niestała,pozytywna–negatywna,określanychnakontinuum.Zklasycznychjużba-
dańTyszkowej(1972)wynika,żewysoka,pozytywnaiwzględniestała,aleelastyczna
samoocenasprzyjarównowadzeosobowościorazwdużejmierzedeterminujeprawidło-
we,tj.zdroweitwórczefunkcjonowanieczłowieka.
