Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
doestetykitranscendentalnej.Kwestionującjednakobiektywnąnaturęprzestrzeni,Kantokreśliłjąjakodaną
a
priori
formęzmysłowości,wyobrażenie,cechęwytwarzanąprzezludzkiumysł,stanowiącąwarunek
wszelkiegopostrzeganiaipoznania.Autor
Krytykiczystegorozumu
stwierdzał,żeprzestrzeńmożliwajest
wyłączniejakofundamentpercepcjitkwiącywstrukturzeumysłukażdegopodmiotu.Jegodziełonegowało
modelKartezjańskiistałosięważnymkrokiemwstronęwypracowaniapodstawnowożytnego,anawet
współczesnegopoglądunaprzestrzeń.WujęciuKantabyłaonakonstrukcjąporządkującąelementyświata
widzialnego(„rzeczysamewsobie”)wpostacifenomenów,należaławięcdoformosobistegopostrzegania
świata.Kantsformułowałtezęokreślającąprzestrzeńjakokonstrukcjęabstrakcyjną,wypełnionąjednak
konkretnymiprzedstawieniamipostrzeganymiprzezludzkiezmysły.
Przestrzeńniejestwięcniczyminnymjaktylkoformąwszelkichzjawiskzmysłówzewnętrznych,tj.podmiotowymwarunkiemzmysłowości,
podktórymjedynienaocznośćzewnętrznajestdlanasmożliwa.[...]Oprzestrzeni,oistotachrozciągłychitd.możemyprzetomówićtylko
zestanowiskaczłowieka.Jeżelipominiemywarunekpodmiotowy[...],toprzedstawienieprzestrzeninicnieznaczy(Kant1986,t.1,s.103).
Idealistyczniepojmowanaprzestrzeńmiałatupostaćstrukturypodrzędnejwobecpoznaniazmysłowego.
Ideęapriorycznejprzestrzenipodjęlidalejfilozofowieprzełomuantypozytywistycznegoitwórcyfenomenologii.
Subiektywność,silnieakcentowanaprzezKanta,wpracachneokantystówuzyskałarangęelementarnego
problemuteoretycznego.Koncepcjeprzestrzenimającezapodstawęsubiektywnyidealizmrozpatrywały
modelprzestrzeniapriorycznejjakoczynnikaokreślającegostrukturęrzeczywistościczynawet
wartościującegowystępującewniejzjawiska.
NagrunciefenomenologicznejestetykiKantowskiestanowiskowobecprzestrzenirozwinąłMartinHeidegger,
interpretującjejakoproblemontologicznyiwskazując,żeprzestrzeńróżnisięodswoichposzczególnych
składnikówniestopniemczyteżbogactwemzłożoności,lecznieskończenie,tzn.istotowo.Rozwijająctęmyśl,
Heideggerposzerzyłkoncepcjęprzestrzeniwduchukantowskim:wswojejfundamentalnejpracy
Bycieiczas
(2004)ująłtowtrzechaspektach:przestrzennościtego,cowewnątrzświata,przestrzennościbycia-w-świecie
orazprzestrzennościjestestwawobecprzestrzeni.Uznanieindywidualnej,podmiotowejprzestrzenności
ioswojeniesięzniąwtejfunkcji,określaneprzezHeideggerajakooznaczoność,warunkujeistotową
współotwartośćprzestrzeni.FilozofiaHeideggerasprowadziłaprzestrzeńdopostacizespołuprzestrzenności
indywidualnych,stwierdzającichpodmiotowy,arównocześnieponadindywidualnycharakter.
Podobnezapatrywania,odnoszonedocałegospołeczeństwarozumianegojakowspólnotakultury
iświatopoglądów,możnabyłoodnaleźćwpracachfilozofówzbliżonychdoKołaWiedeńskiego,atakże
ubadaczyoodległychnierazodneokantowskichpozycjach.Zepistemologicznego,bliskiegoidealizmowi
punktuwidzeniaprzestrzeń(np.utworuliterackiego)byłaswoistąprzestrzeniąfenomenologicznąlub–jak
określiłtoEdmundHusserl(1974,s.26–39)wodniesieniudoprzestrzenipostrzeganej–przestrzenią
zjawiskową.Konsekwencjątegopoglądubyłoodróżnienieprzezniegoprzestrzeniobiektywnejobokprzestrzeni
realnej.Najszerszymwyobrażeniem,obejmującymnietylkoprzestrzeń,aletakżenależącedoniejprzedmioty
wrazzożywiającymcałytenukładczasem,byłHusserlowskiświatprzeżywany(
Lebenswelt
),nazwany
„jedynymświatemnaprawdędoświadczanym”.
InspirowanypoglądamiHusserlaRomanIngarden(1970)rozróżniłprzestrzeńrealną,przestrzeń
zorientowaną(konstytutywnąwarstwęprzejawiającąsięwpostrzeganiurealnejprzestrzeni),przestrzeń
idealnąorazprzestrzeńwyobrażeniową.PrzestrzeńdziełasztukinazwałIngardenprzestrzeniąprzedstawioną.
Zauważałprzytym,żeaniona,aniprzedstawionewniejprzedmiotyniemogąbyćtraktowanejakobyty
idealne,gdyżmającharakterrzeczywistości,stądsąprzedstawianejakoczasoweiprzestrzenne.Chodzituo
przestrzeń,któranależydoprzedstawianegoświatarealnego,alejestonaconajwyżejpodobnadostruktury
przestrzenirealnej,idealnejczyprzestrzeniwyobrażeniowej.Przyanalizieprzedmiotówprzedstawionychnie
możnamieszaćichzprzedmiotamiwyobrażeniowymi(tamże,s.281).Przedmiotyprzedstawionenależą
doprzestrzeni,któraniejestabstrakcjągeometrycznąanijednorodnościąfizykalną,leczrzeczywistością
odpowiadającąprzestrzenidanejspostrzeżeniowości(tamże,s.284).
WXIXiXXwiekusilnymkontrapunktemdlaidealizmubyłypoglądymarksistów,wspartenamasywnej
podstawiedialektykiHeglaiówczesnychosiągnięćnaukprzyrodniczych,zwłaszczadarwinizmu.Twórcy
marksizmuszukalipotwierdzeniazasadprzeciwnychidealizmowiczyfenomenologii:materialnejjedności
świata,wiecznościiniezniszczalnościmateriiiruchuorazwzajemnegoprzechodzeniawsiebieróżnychform
materii.Wedługmarksistowskiejteoriipoznania,inaczejniżuważaliidealiści,całarzeczywistośćmanaturę
materialną,aposzczególneskładnikiczyprzejawyistnieniamateriipodlegająokreślonymprawidłowościom.
Wmaterialnymświeciejesttakżemiejscedlaelementówtranscendentnych,występującychjednaktylko
wzwiązkuzrealnymiciałamiibędącychwynikiemewolucyjnegorozwojumaterii.Teoriapoznaniawedług
materializmuhistorycznegogłosiła,iżprzedmiotysąniezależneodumysłu.KarolMarksiFryderykEngelsw
Ideologiiniemieckiej
(1961)mocnopodkreślali,żetomaterialnewarunkiiokreślonośćspołecznegodziałania
ludzisątym,cowytwarzaiczynizrozumiałymrównieżcałyhoryzontichmyślenia.
Wytwarzanieidei,wyobrażeń,świadomościsplatasięzrazubezpośredniozmaterialnądziałalnościąludziiichmaterialnymistosunkami
wzajemnymi,stanowijęzykrzeczywistegożycia.Wyobrażenia,myślenie,duchoweobcowanieludziwypływajątujeszczebezpośrednio
zichstosunkówmaterialnych.[…]Ludziesąwytwórcamiswoichwyobrażeń,ideiitd.,aleludzierzeczywiści,ludziedziałający,
uwarunkowaniprzezokreślonyrozwójichsiłwytwórczychiodpowiadającychtymsiłomstosunkóważdonajwyższychichformwłącznie.
Świadomośćniemożebyćnigdyniczyminnymjakświadomymbytem,abytludzitoichrzeczywistyprocesżyciowy(Marks,Engels1961,
s.27).
Rzeczymaterialneistniejąniezależnieodwrażeń,jakiewywołują.Sądostępnepoznaniu,gdyżwiedza
ludzkajestopartanadoświadczeniuiweryfikowanaprzezpraktykężyciową.Filozofiamarksistowska
nawiązywaławtensposóbdoArystotelesowskiejtradycjirozumieniaprawdy,doceniającjejracjonalizm.
Przedmiotemdociekańbyłyprawaruchu,zmianairozwójwprzyrodzie,wmyśleniu,wżyciuludzkim
ispołecznym.Potwierdzaławtensposóbniestałośćświataprzyrodyorazludzkichmyślijakoodbicia
