Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
MarekBankowicz,
A
utorytaryzmitotalitaryzm–analizaporównawcza
31
autorytarny,totalitaryzmjestznaturyswejagresywny,nieustannieatakujeizmie-
rzadopodporządkowaniasobiewszystkiegoiwszystkich.Rządytotalitarnemówią
obywatelom,cowolnorobić,zaśto,coniejestjasnodozwolone,stajesięzakazane.
ZnanypisarzGeorgeOrwelltakpisałoróżnicymiędzytradycyjnądyktaturąatota-
litaryzmem:„Zasadądawnegodespotyzmubyło«niewolno!».Zasadątotalitaryzmu
jest«musisz!»”7.
Najpoważniejszymzagrożeniemdlapaństwatotalitarnegojestwolność–pań-
stwotakietępiwefekcienawetnajdrobniejszeprzejawysamodzielnościwdziałaniu
iwszelkąwolnąmyśl.RosyjskipisarzJewgienijZamiatinwwydanejporazpierwszy
w1920rokuprzenikliwejpowieściMynakreśliłwyrazistyobrazsystemutotalitarne-
gonoszącegonazwę„JedynePaństwo”
,któregodyktator–„Dobroczyńca”–doszedł
doprzekonania,iżtylkomałaoperacjamózgu–usunięcieośrodkafantazjiukażdego
noworodka–pozbawinazawszeczłowiekazgubnejwolnościiuczynizniego„istotę
prawdziwą,równąmaszynie”
,którazmierzawprostdo„stuprocentowegoszczęścia”8.
Totalitaryzmzakładabowiembudowanieziemskiegorajuwedługideologiczne-
gowzorca,aoosiągnięcietegopokusićsięmożnawyłącznienaruinachwolności.
Takiegocelunigdyniestawiasobiesystemautorytarny,choćbyłączyłonmaksymalne
ambicjezeskrajnąrepresyjnością.
Systemtotalitarny–odmiennieniżautorytaryzm–zawszeutożsamiasięzjakąś
ideologiąiwzwiązkuztymcałyaparatpaństwastoinajejstraży.Ideologiatawopar-
ciuozamkniętyidogmatycznyprogramzmierzadoopisaniaorazopanowaniacałej
rzeczywistościspołecznej.Dysponujeonakompletnąwizjąhistoriiiniepoprzestaje
naformułowaniuwskazańocharakterzejedyniepolitycznym.Mistycznaideologia
totalitarnaposiadawielecechparexcellencewiaryreligijnej.Wmiaręupływuczasu
tegorodzajuideologiacorazbardziejunikarzeczywistości,uciekającwświatkreo-
wanejprzezsiebiefikcji.Totalitaryzmzawszewięcjestwwiększymlubmniejszym
stopniuideokracją,czyliustrojem,wktórymideologicznanadrzeczywistośćwypiera
realność.Istniejącyświatijegopojęciazostająstłamszoneprzezswoistąfikcję,zaś
słowatracąswetradycyjneznaczenieinabierająnowego,przechodzącwnowomowę.
Punktemcentralnymideologiitotalitarnychjestnieodmiennieteoriaspisku.
Światpostrzeganyjestwradykalniedychotomicznejperspektywie,stającsięareną
zmagańmiędzysekretnymdobremarówniesekretnym–tyleżenieustanniespisku-
jącymprzeciwko„postępowi”lub„narodowi”–złem.Finalnymomentowejwalki
stanowicoś,comożnabynazwaćkońcemhistorii.Będzietodefinitywneiostateczne
zwycięstwoczynnikauznanegozadobroiwrezultacieustanowieniewiecznegopo-
rządkutotalitarnego–naprzykładczytoustrojupowszechnejszczęśliwości(komu-
nizmu),nieznającegoaniklasspołecznych,aniwłasnościprywatnej,czyto„tysiąc-
letniejRzeszy”
,wktórejtoepocewybranarasapanówsprawowaćbędziewładzęnad
podbitymiprzezniąrasaminiższymiiwykorzystywaćjedlaswychpotrzeb.
Wedługideologiitotalitarnychzasadyrządzącenietylkopolityką,alecałympo-
rządkiemświatasąabsolutnienieprzeniknionedlaspołeczeństwidostępnejedynie
7G.Orwell,1984,London1986,s.205.
8J.Zamiatin,My,NewYork1967,s.154.
