Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
wczesnymetapiecywilizacjibysięznajdował,nieprzejawiałbyinstynktowniesilnegopożądaniaornamentu”101,miało
potwierdzaćnietylkopierwotność,aleteżuniwersalnąobecnośćtegozmysłu.RównocześniejednakSemperpodkreślał
znaczenie,jakiedlagenezyformyartystycznejmamateriałitechnikajegoobróbki,apoczątkówsztukinależało,jego
zdaniem,szukaćwakcieprzekształcanianaturalnychsurowcówwwykonaneobiekty.Wtensposób
twórcanietylenarzucałmateriałowiartystycznysens,ilepozwalałmuprzemówićprzezmateriał:ornamentniebył
więcdodanądekoracją,leczwynikałzmateriału,technikiiformydzieła.
MyślenieSempera,określanewteoriisztukimianemmaterializmu,AloisRiegl,historyksztukinależącyjuż
dokolejnegopokolenia,porównywałdodarwinizmu:„międzyobuzjawiskami[materializmemwteoriisztuki
idarwinizmem]–pisałw1893roku–zachodzibezwątpieniaścisłyzwiązekprzyczynowy:omawianymaterialistyczny
prądwpojmowaniuzaczątkówsztukiniejestniczyminnym,jak–żetakpowiemy–przeniesieniemdarwinizmu
wdziedzinężyciaduchowego.Podobniejednak,jakmiędzydarwinistamiiDarwinem,należywyraźnieodróżnić
poglądysemperianówiSempera.Podczas,gdySempermówił:przypowstawaniuformyartystycznejwystępujątakże
materiałitechnika,tosemperianiemyślelipoprostu;formaartystycznajestwynikiemtworzywaiobróbki[…].
Wprawdziewtensposóbprzełamanoszczęśliwienormęidealistyczną,alepostawiononajejmiejsceinnąnormę:
materialistyczną”102.SamRieglstarałsięzbudowaćteorięstyluwoparciuoanalizęrozwojukonkretnychmotywów
dekoracyjnychikonfrontującsięzdialektykąidealizmuimaterializmuwteoriisztuki,proponowałrozwiązanie
wpostacianalizyrozwojuform.Wskazywałprzytymjednak–podobniejakSemper–naistnieniepierwotnego
instynktuzdobienia,zaktórymstałwedługniegohorrorvacui,czylilękprzedpustąprzestrzenią.„Potrzebazdobienia–
pisał–tojednaznajbardziejpodstawowychpotrzebczłowieka,bardziejpodstawowaniżpotrzebaochrony
ciała”103.WbadaniachnadsztukąformalizmRieglaoznaczałdefactorównorzędnośćornamentuifiguracji.
„Wnajwiększymskróciemożnastwierdzić–pisałJuszczak–żeRieglpróbowałcałąsztukęzobaczyćpoprzez
ornament.Wtensposóbnietylezostaływyrównanedysproporcjemiędzysztukąfiguralnąasztukądekoracyjną(czy
sztukąornamentu),cozostałyodwróconeproporcjeizasadywidzeniadawnego.Całasztukawizualnastałasię
dziedziną«ornamentacji»,jeślitakmożnatoująć,mającnamyśliswoistysposób«abstrakcyjnego»myśleniaojej
układachformalnych,oswoistymwjejobrębie«życiuform»”104.Takiemyśleniebyłobliskierozumieniusztukiprzez
eksperymentującązformąawangardę.
Narolęwiktoriańskiejteoriiipraktykiornamentuwprzygotowaniusztukizachodniejdozerwaniazwizualnym
realizmemwskazujetakżeGombrich.„Właśniedlatego,żewefekcierewolucjiprzemysłowejmieliśmydoczynienia
zbezprecedensowymwzrostempoziomumobilnościspołecznej,jednymznajbardziejpolaryzującychopinieproblemów
stałsięwówczasrozziewpomiędzytym,coszacowne,atym,cowulgarne.Tezę,jakobyrzecząwulgarnąwdekoracji
byłoupodabnianiejejdoobrazów,podjętoistosowanobezoporów.Stądbyłjużtylkokrokdouznania,żemalarstwo,
którenieodpowiadaprawomdekoracyjności,jesttakżewulgarne.Minęłyczasyiluzjonizmu”105.Równocześnie
dychotomiamiędzyfiguralnościąaornamentalnością,októrejpisałJuszczak(czyteżdychotomiamiędzydekoracją
aobrazem,jakuGombricha)przełożyłasięnakoniecznośćwytyczeniagranicymiędzy„sztukamipięknymi,które
powinnyoddawaćnaturalnywyglądrzeczy,aprojektowaniem,któreniepowinnowpadaćwpułapkęnaśladownictwa.
Pojawiłosięnigdywcześniejniewystępującezapotrzebowanienaalternatywnąteorięwzornictwa,którastałabysię
bodźcemdorefleksjionaturzeornamentujakoabstrakcyjnejgryczystychform”106.Wtensposóbornament,jako
zzasadynieprzedstawiający,czylibardziejpodatnynapodejścieformalistyczne,nietylkostałzarozwojemteoriisztuki
stosowanejdoprzemysłu107,aleteżprzetarłszlakiformalizmowiwsztuce(jeszczewówczas)przedstawiającej.
SZTUKAPRYMITYWNA
Obokprymitywności,rozumianejjakowybórformalnyczystrategiaartystycznatwórcównowoczesnejsztuki
zachodniej,wtymsamympolusztukiodprzełomuXIXiXXwieku108istniejekategoria„sztukiprymitywnej”.Choć
obiekty,którepozwoliłynajejskonstruowanie,zaczęłypojawiaćsięwEuropieznaczniewcześniej,toichwłączenie
wpolesztukiwpostaciodrębnejkategoriinierozerwalniełączysięzawangardą.Kategoriasztukiprymitywnej
legitymizowaładokonanyprzezawangardęwybórprymitywnościjakostyluartystycznejekspresjiorazestetykętego
stylu.Sztukaprymitywnaiawangardastanowiłydwiestronytejsamejmonety,nawzajemokreślającswoje
znaczenie109.Obiekty,którezostałyużytedoskonstruowaniakategoriisztukiprymitywnej,pojawiałysięwEuropie
naskutekekspansjikolonialnej,gdywśródegzotycznychkuriozówopróczcudównaturyprzywożonoznowo
odkrywanychświatówwytworyzamieszkującychjeludzi,awśródnich„bożki”,„idole”i„fetysze”–figuralne
przedstawienia,najczęściejtrójwymiarowe,łączoneprzezicheuropejskichdostarczycieliiposiadaczyzpogaństwem
imagią110.Byłyprzedmiotemzainteresowaniaantykwariuszyikolekcjonerów,choć,jakzauważyłniemieckihistoryk
DominikCollet:„Większośćwłaścicielikolekcjinigdynawetniespróbowałauczynićzprzedmiotówegzotycznych
samodzielnychźródełwiedzy.Zamiasttegomasowoopieralisięnastereotypowychopisachzrelacjipodróżniczych,
bynasycićprzybyłezdalekaobiektyjakimśznaczeniem.Zamiastużywaćichjakonośników
informacji,pozaeuropejskieobiektywkolekcjitraktowanojakopowierzchnieprojekcji”111.Choć
Colletpiszeowczesnonowożytnychodbiorcachegzotyków,toichdziewiętnastowiecznąrecepcjętrudnouznać
zaznaczącoodmienną:głównaróżnicapolegałanazawartościprojekcji,którąstałsięewolucjonizmspołeczny
inarracjapostępu.WXIXwiekuideępostępuprzełożononapraktykiwystawienniczezużyciemegzotyków,
umożliwiającjejmaterializacjęorazszerokieupublicznieniedziękinowoczesnyminstytucjomwystawyświatowej
