Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
34
Praktykiupowszechnianiakulturyfeudalnej
ikulturalnym.Wnowoczesnych–jaknaoweczasy–formachpublicystycznych
(esej,felieton,artykuł,reportaż,listdoredakcjiiodpowiedźnań,portret,diariusz)
krytykowalinegatywnecechywykreowanegoprzezsiebie„JMćPanaSarmackie-
go”–jegociemnotę,zabobon,nietolerancję,pijaństwo,rozrzutność,zamknięcie
nainnowacje.Tejpostaciprzeciwstawianoiupowszechnianotypeuropejskiego
szlachcicawyznającegopoglądyoświeceniowe.
„Monitor”propagowałrównieżcnotymieszczańskie(uczciwość,ocenęludziwe-
dlenieurodzenia,alezasługipracy,użyteczność,anieżyciepasożytnicze),atakże
doktrynęfizjokratyzmu9,conobilitowałochłopaijegopracę.Wzywałdoulżenia
dolichłopskiejipodejmowałpróbęukazaniajegocnótjakorównychcnotomszla-
checkim.Nawetwjednymzartykułówmożnabyłowyczytaćmyśl,że„pospólstwo
mawięcejrozumuniżgodnieurodzeni”(„Monitor”,czerwiec,1767).
„Monitor”byłczasopismemobejmującymszerokąproblematykęekonomiczną,
demograficzną,politycznąikulturalną,wktórym–jakpiszeMieczysławKlimowicz
–„uderzazwłaszczapasjakrytycznawobecsarmackiegostylużyciaobokdośćnie-
sprecyzowanychikompromisowychpostulatówpozytywnych”(1973,s.91).Wtym
względzieodbiegałod„GazetyWarszawskiej”ocenianejprzezbadaczyjakoczaso-
pismokonserwatywneiwrogieideologiioświecenia,programowireform,którebyło
przedewszystkimadresowanedoszlachtyiwśródniejmiałonajwięcejczytelników.
Woświeceniupowstałyjeszczeinne,noweinstytucjeupowszechnianiakultu-
ry–biblioteki.Pierwszaznich,którawzamyślemiałastanowićośrodeknaukowy
promieniującynacałykraj,zostałazałożonaprzezbraciJózefaiAndrzejaZału-
skich.Otwierającbibliotekęwroku1747,fundatorzyprzewidywalizałożenieto-
warzystwanaukowego,któremiałobyprowadzićdziałalnośćprzyowejbibliotece
ibyłobyważnyminstrumentemwdzielereformpaństwapolskiego.Bibliotekata
wówczesnymokresiebyłajednąznajwiększychnaświecie10.
Doupowszechnianiakulturyoświeceniaprzyczyniłosięzreformowaneszkol-
nictwo.Jakpowszechniewiadomo,szkolnictwoopanowanewcałejEuropieprzez
9Fizjokraciwychodzilizzałożenia,żeźródłemprawdziwegobogactwajesttylkopracanaroli,
wydobywającaowocezziemi,stawialiteżrolnictwoponadwszelkieinnegałęzieprodukcjiizawo-
dy,rozwijaliiszerzyliwiedzęrolniczą,wydawaliczasopisma,izawiązywalitowarzystwarolnicze.Nie
będącwcaledemokratami,szerzyliposzanowaniedlarolnikajakogłównegodobroczyńcy,żywiciela
ludzkości.Obmyślającsposobywzmożeniaiulepszeniaprodukcjirolnej,donajskuteczniejszychza-
liczalipodniesieniestatususpołecznegoigospodarczegochłopa.Oświatęuważalidlańzakoniecz-
nąwinteresiegospodarkiprywatnejinarodowej.„Chłopświatłybędziezdolnydointensywniejszej
pracy,poprawiswojepołożenie,łatwiejpodniesiesięznędzyipijaństwa,prędzejnauczysięstosować
wynalazkirolnicze”.Ztakichwzględówfizjokracibylizwolennikamizakładaniaszkółekludowych
oprogramiepraktycznym(Kot,1931,s.170).
10Poupadkupowstaniakościuszkowskiegowroku1795wywiezionozbiorydoPetersburga,gdzie
stałysiępodstawąnowozałożonejCesarskiejBibliotekiPublicznej;poIwojnieświatowejzbiory
wczęścirewindykowanoiwłączonodozbiorówBibliotekiNarodowej.WokresieIIwojnyświatowej
zostałyprawiedoszczętniezniszczone(WielkaEncyklopediaPowszechnaPWN,1962).
