Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
albumówiplanszstatystycznychbyliświadomiichpropagandowegocharakteru.PolatachGliksman,opisującswojąpracę,
przyznawała,żefotografiebyłyreżyserowane,apozytywnyprzekazkomunikatówwizualnychwynikałzodpowiedniego
skomponowaniaelementówgraficznychimiałniewielewspólnegozrzeczywistością39.Mimotowpracenadalbumami,
wykonywanymirównieżpozaWydziałemStatystycznym,chętniesięangażowano(takżeartyścispozaBiuraGraficznego,zatrudnieni
wrozmaitychresortach,jakIcchokBraunerczyDawidFriedmann),ponieważzlecenia–choćczasochłonne–gwarantowały
dodatkowyprzydziałjedzenia.ZespółgrafikówwWydzialeStatystycznymwznacznejczęścidotrwałdolikwidacjigetta.Artyści
jakodobrzypracownicymogliliczyćnaochronęprzedwysiedleniemoraznadorywczepracepozasiedzibąbiura.Podczasrealizacji
zleceńinnychinstytucjitoone,anieWydział,zapewniałyimprowiant.Takjakwinnychresortach,zgodniezzapotrzebowaniem
otrzymywalitalonynaubiór,mogliteżcomiesiącwystępowaćodrobnepożyczki40.
Muzeum–projektwystawyprzemysłowejikulturalnej
Wmaju1942r.napolecenieGettoverwaltungutworzonoWydziałNaukowy(WissenschaftlicheAbteilung).Nowaplacówka
stanowiłafilięInstytutuBadańnadKwestiąŻydowskązFrankfurtunadMenem(InstitutzurErforschungderJudenfrage)
iwprzeciwieństwiedoWydziałuStatystycznegopozostawałapozabezpośrednimnadzoremżydowskiejadministracjigetta.Prace
organizacyjnepowierzonoprofesorowiuniwersytetuwrocławskiegodr.AdolfowiWendelowi,którysprawowałnadzórnad
tworzeniembibliotekiimuzeumżydowskiego41.Chociażinicjatywaodpoczątkucieszyłasiędużympoparciemzestronyniemieckich
władz,zgromadzenieeksponatówwymagałowspółpracyzwielomainstytucjami,anawetosobamiprywatnymi,któreproszono
oprzekazywaniepozostającychwichposiadaniuobiektówzwiązanychzżydowskąkulturąirzemiosłem.Wmuzeumprezentującym
„obliczewschodnioeuropejskiegożydostwa”planowanoopróczprzedmiotówzagrabionychwcześniejzżydowskichdomów
isynagog42wystawiaćmateriałydotycząceosiągnięćprodukcyjnychgetta.Ocenęizinwentaryzowaniezbiorówpowierzono
EmanuelowiHirszbergowizGdańska.
Natymczasowejliścieosóbzaangażowanychwrealizacjęprojektu,sporządzonej30kwietnia1942r.,wśródwspółpracowników
Hirszbergaznaleźlisię:jegobratanicaLotte(Zlata),malarzLejzerowiczorazmalarkaAnnaKohn(Flisacka6/3,następnie1),
krawcowaNellyKuppermann(Flisacka1)inauczycielkaRebekaRotschildzHamburga(Marynarska73).Wpiśmieporuszającym
kwestiędodatkowejaprowizacjiz7maja1942r.,wystosowanymprzezHansaBiebowadoPrzełożonegoStarszeństwa
Żydów43,opróczwyżejwymienionychpojawiłysięnazwiskarzeźbiarkiMelaniiFogelbaum44iCarmeliTenenblum.Wszyscy
zatrudnienimieliotrzymaćspecjalnyprzydziałżywności(5mareknaosobę)45,cobudziłozrozumiałezainteresowaniewieluosób
poszukującychstałegozajęcia.WedługOskaraRosenfeldawkolejnychmiesiącachprzyorganizacjiwystawypracowałodwóch
grafików(kreślarzy)–JakubSchwarziHirszFeldman,dwóchmalarzy–LejzerowicziSzylis,orazosiemnaściekobietzajmujących
sięszyciemkostiumówimodelowaniem46.Napodstawiewspomnieńświadkówmożnaprzyjąć,żeworganizacjęekspozycjiwjakimś
stopniuzaangażowanibylitakżeBrauner,KowneriLasker47.Napoczątkuczerwca1942r.oprzyjęciedopracystarałasięMaria
Ruda,ilustratorkaksiążekdladzieci,współpracującaprzedwojnązpopularnągazetą„IlustrowanaRepublika”.W1941r.zatrudniona
wcharakterzebiuralistkiwkooperatywieB,pojejrozwiązaniustraciłajedyneźródłodochodu.WpodaniuskierowanymdoWydziału
Naukowegoopisałaswójwkładwtworzenieilustracjidoelementarzadladzieciwgetcie,podkreślałachęćwykonywaniawyuczonego
zawoduorazwyrażałaprzekonanie,żedziękiswoimkwalifikacjommogłaby„wpewnejmierzeprzyczynićsiędoutrwalenia
wnieśmiertelnymrysunkużyciaŻydówwgetcie”48.Chociażnieudałosięustalić,czyartystkazostałazatrudniona,można
przypuszczać,żewniosekzostałrozpatrzonypozytywnie.Kilkamiesięcypóźniej,wewrześniu1942r.,jejnazwiskoznalazłosięobok
AnnyKohn,MelaniiFogelbaum,NellyKuppermann,CarmeliTenenblum,JakubaSzwarca,HerszaSzylisa,RebekiRotschild,
EmanuelaiLottyHirszbergównatejsamejliścieosóbzwolnionychodwysiedlenia49.
WystawępoświęconąkulturzeżydowskiejplanowanourządzićwdrewnianymbudynkuprzyBałuckimRynku,uwylotuul.
ZawiszyCzarnego.Zgodniezprzyjętąkoncepcjąustawionewkilkupokojachszklanegablotymiałypomieścićgrupyfigurek
prezentującychstrojeiobyczajewschodnioeuropejskichŻydów.ZatrudnieniprzezHirszbergamalarze,graficyirzemieślniczki
wspólniestworzylirzeźbionewizerunkiorazgroteskowescenkiotematycerodzajowej:Weselechasydzkie,Zapalenieświec
wpiątkowywieczórwdomużydowskim,PiątkowywieczórwSztetlunaWołyniu,Poniedziałekwbetha-midraszuorazScenę
zcodziennegożyciażydowskiegowgetcieLitzmannstadt50.Doichwykonaniawykorzystanodrewno,plastelinę,wełnę,skrawki
tkanin,skóręikarton.EkspozycjęuzupełniłyobrazyIzraelaLejzerowiczaiHerszaSzylisa51.
ObokgablotekprzedstawiającychżycieżydowskiewmałychmiasteczkachwXIXwieku[…]byłygablotkiprzedstawiająceżycie
wsamymgetcie.Wgablotce„bet-hamidrasz”byłaprzedstawionabożnica,pełnamodlącychsięŻydówwrazzrabinem.Obokrabina
wtałesie,modlącegosięzpodniesionymirękami,leżałakartkaznapisem„szma-israel”.KartkętęHirszbergpopewnymczasie
usunąłna„życzenie”Biebowa[…].Wgablotkachprzedstawiającychgettobyłytypyrobotnikówspieszącychzmenażkamidopracy,
kolejkaprzedkooperatywą,policjanciistrażacywmundurach,lekarzeidzieci–wszyscyzłataminaubraniach52.
Mimoambitnychplanówwystawaostatecznieniezostałaudostępnionaszerokiejpubliczności.Napoczątkulutego1943r.
dołódzkiegooddziałuUrzęduPropagandyRzeszywKrajuWartywpłynęłopismozMinisterstwaPropagandyiOświecenia
Publicznego,któregotreśćpodawaławwątpliwośćrealizowanyodwielumiesięcyprojekt.Wopiniipodpisanegopoddokumentem
dr.Meinwaldaorganizacjastałejekspozycji„żydowskichobyczajów,żydowskiejnędzyczyżydowskiejnie-kultury”wymagałazbyt
dużychnakładówizperspektywypropagandowejbyłaniepotrzebna,ajejpołączeniezprezentacjąprodukcjigettabyłobezzasadne
iniemogłozakończyćsięsukcesem53.24czerwca1943r.wydziałzostałrozwiązany,a35pracownikówmiałoznaleźćzatrudnienie
winnychresortachartystycznych,np.dywanowymczypapierniczym54.Figury,obrazyigrafikistworzonenapotrzebyekspozycji
planowanoprzewieźćdomiastaiwykorzystaćwcelachpropagandowych55.Mimozakończeniaprojektu,Hirszbergzwróciłsię
zprośbądoHansaBiebowaoprzedłużeniepracotrzymiesiącewceludokończenia200figurek56.
DziałalnośćWydziałuijejkierownikawymykasięjednoznacznymocenom.Hirszbergatraktowanojak„obcego”,podejrzewano
okolaboracjęzNiemcami,podawanotakżewwątpliwośćjegotytułnaukowy.RywaKwiatkowska57,którawielokrotnieodwiedzała
wystawę58wtowarzystwieSymchySzajewicza59,wspomniała:
