Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
WSTĘP
Kilkalattemu,nawspólnymposiedzeniuhistorykówzPolskiiLitwy,doszłodonastępującejwymianyzdań.Polskihistorykzapytał:
–AconatobraciaLitwini?
Wodpowiedziprzewodniczącystronylitewskiejoświadczył:
–Panowie,myniebracia,mysąsiedzi.
PrzytoczonesłowatoilustracjadwóchróżnychperspektywwzajemnegopostrzeganiasięPolakówiLitwinów.Polacy,mimoróżnych
bolesnychzawirowańzokresuXIXiXXw.,zapodstawęwidzeniaLitwyiLitwinówbiorączasyprzedrozbiorowe,kiedyobanarodytworzyły
Rzeczpospolitą,wspólnepaństwo,którebyłomocarstwemśrodkowoeuropejskim.Stądprzypominaniedawnegobraterstwaszlachty,która
wtamtychczasachstanowiłarazemnaródpolityczny,nadającykształtwspólnemupaństwu.Niektórzyautorzy,zwłaszczapostronie
litewskiej,chcąwtymwidziećpolskieresentymentyimperialistyczne.Rzeczywistagenezatakiejpostawytkwijednakbardziejwpolskim
romantyzmie,któryukształtowałnowoczesnypatriotyzmpolski.SzczególniedotyczytodziełAdamaMickiewicza,którewłaściwie
dodzisiajstanowiąpodstawędobudowaniastereotypowegoobrazuLitwinówiichrelacjizPolakami.Charakterystyczne,żewwielu
tekstachostosunkachpolsko-litewskichczywopisachsytuacjinaLitwie,autorzyczęstoposługiwalisiękilkomawybranymicytatami
zMickiewicza.WkontekściezapoznaniahistoriiLitwyorazznajomościpanującychtamobecniestosunków,najczęściejprzypominano
fragmentzIIIczęści
Dziadów
,wktórymkamerjunkiermówi:
PanzLitwy,ipopolsku?Niepojmujęwcale–
Jamyślałem,żewLitwietowszystkoMoskale.
OLitwie,dalibógże!mniejwiemniżoChinach–
Constitutionnel
cośrazpisałoLitwinach,
Alewinnychgazetachfrancuskichnisłowa1.
Swojądrogąsłowawłaściwieidzisiajaktualne.Innypopularnyniegdyścytat,tosłowaMickiewiczaz1832r.,zamieszczonew
Księgach
narodupolskiegoipielgrzymstwapolskiego
:
LitwiniMazurbraciasą;czyżkłócąsiębraciaoto,iżjednemunaimięWładysław,drugiemuWitowt?,nazwiskoichjednejest,nazwisko
Polaków2.
TenfragmentwspółgraznajbardziejpopularnąfraząMickiewiczowską,opublikowanąwroku1834,czylizpoczątkieminwokacjido
Pana
Tadeusza
,gdziepadająsłowa–„Litwo!Ojczyznomoja!”.Wwypadkudwóchostatnichcytatówważnajestkolejnośćichukazaniasię.
Pierwszytopopularyzacja,awłaściwieprzypomnieniepowszechnegomniemania,żeróżnicamiędzyPolakamiiLitwinami(mowa
tuopoczątkuXIXw.),tojedyniepodziałregionalnyjednegonarodu.Dopieronatakietłopadająsłowa,któreniesąbynajmniejdeklaracją
etnicznejlitewskościpoety,bowtakimkontekścieMickiewiczowibliżejjestdodzisiejszychBiałorusinówniżLitwinów,leczraczej
manifestacjąpatriotyzmulokalnegoiprzywiązaniadoswojejmałejojczyzny.
OdpołowyXIXw.,wopozycjidopolskiejwizjiwspólnejprzeszłości,pojawiłasięwyraźnieantypolskapostawaprzedstawicielilitewskiego
ruchunarodowego,którazczasemzaczęłaprzyjmowaćwręczformęfobiiantypolskiej.Bezwchodzeniawgłębszywykład,należy
zaznaczyć,żegenezątakiejpostawyniejestirracjonalnanienawiść,leczpostawasamoobronywobecsubiektywnieodczuwanych
czynnikówzagrażającychrozwojowiwłasnegojęzykaikultury.Jakwiadomo,wczasachwspółistnieniapaństwowego,Litwinistosunkowo
szybkozaczęlisiępolonizować.Procestenzacząłobejmowaćnietylkoszlachtęlitewską,leczwpóźnymokresietakżewarstwychłopskie.
KiedywięcodpołowyXIXw.zaczynałnabieraćrozpędulitewskiruchemancypacyjny,wktórymwiększośćprzedstawicieliwywodziłasię
zrodzinchłopskich3,nawetwtymśrodowiskupojawiłsięproblemgłębokiegozakorzenieniawkulturzepolskiej.Wyglądatodość
kuriozalnie,alenaprzykładliderzylitewskiegoodrodzenianarodowego,JonasBasanavičiusiPetrasVileišis4,napoczątkuswojej
działalnościnarzeczlitewskiegoodrodzenianarodowego(mieliwtedypo25lat),prowadzilikorespondencjęwtychsprawach,pisząclisty
wjęzykupolskim5.ZkoleisamBasanavičius–określanyjakoojcieclitewskiegoodrodzenianarodowego–wautobiografii,opublikowanej
wjęzykulitewskim,cytuje
inextenso
całyfragmentswojegodziennikazlat1878-1879,wktórymwiększośćosobistychzapisków
sporządzonazostaławjęzykupolskim,atylkoniektóreznichpolitewsku6.Coważniejsze,fragmentypopolskudotyczyłyspraw,wktórych
trzebabyłosięwyrazićwsposóbprecyzyjnyiużyćbogatszegosłownictwa,natomiastwstawkilitewskietogłównienotatki,naprzykład
ogodziniespotkaniazjakąśosobą.Nienależyjednaksiętemudziwić,gdyżtrzebapamiętać,żebyłtoczas,kiedynabaziekilku
zachowanychjeszczedialektówlitewskich,tworzonodopieronowoczesnylitewskijęzykliteracki7.Towłaśnietawszechobecność
polszczyzny,jejswojskość,agłówniefakt,żeprocespolonizacjibyłdobrowolny,aniewymuszonysiłą,traktowanebyłyjakogłówne
zagrożeniadlalitewskiegoodrodzenianarodowego.ZakusygermanizacyjneirusyfikatorskiezestronyNiemcówiRosjanocenianojako
mniejszezagrożenie,ponieważbyłytoewidentnedziałaniasiłowe,awięcłatworozpoznawalnejakodziałaniaantylitewskie.Wwypadku
dobrowolnejpolonizacjiniebyłopoczuciazagrożenia,więctrzebabyłojewygenerować,gdyżuważano,żeinaczejnieudasięstworzyć
nanowonarodulitewskiego.Ujmująctoinaczej:nowoczesnynaródlitewskimógłpowstaćjedyniewopozycjidopolskości.Tak
przynajmniejuważaliojcowielitewskiegoodrodzenianarodowego.
TaostatniakwestiastanowikluczdozrozumieniawspółczesnychLitwinów.OtóżwieluPolakomumykafakt,żeprzedrozbiorami
iporozbiorachRzeczypospolitejmamydoczynieniawłaściwiezdwomaróżnyminarodamilitewskimi.PrzedrozbioramiwidzimyLitwina
jakolitewsko-ruskiegobojara,którydlawłasnejwygodyizysków(przedewszystkimchodzituoprzywilejepolityczne),corazbardziej
upodabniasiędopolskiegoszlachcica,ażwkońcustajesięPolakiem.Natomiastporozbiorachmamydoczynieniaznarodemtworzonym
właściwieodpodstaw,głównienabazieludnościchłopskiej,którawzależnościodregionupochodzenia,zachowałaróżnedialektylitewskie
iodrębnąkulturęludową.Naródtenbyłbudowanywokółtworzonegowłaśnie,nowoczesnegojęzykalitewskiego,którystanowiłwłaściwe
spoiwołączącewszystkichLitwinów8.DrugimelementemspajającymbyłaodpowiedniozinterpretowanahistoriaWielkiegoKsięstwa
Litewskiego,gdzieszczególnemiejscezajmowałoWilno.TomasVenclova,w
DialoguoWilnie,
piszewręcz,że:„LitwabezWilnajest
państwem-efemerydą,azWilnemzdobywacałąswąprzeszłośćicałąhistorycznąodpowiedzialność”9.PozakończeniuIwojnyświatowej,
kiedypojawiłasiękoniecznośćwyznaczeniagranicniepodległejLitwyiPolski,jużjakoosobnychpaństw,kwestiawileńskastałasię
głównymczynnikiemjątrzącymwstosunkachpolsko-litewskich.
Wokresiemiędzywojennym,zdającjużsobiesprawę,żeLitwinimajądiametralnieinnąkoncepcjęrozstrzygnięciaprzyszłościWilna
iWileńszczyzny,postroniepolskiejzakładanociąglewspólnośćcelównadrzędnychpolitykiobupaństw,jakimbyłozabezpieczeniesię
przedpotężnymisąsiadami,NiemcamiiZSRR10.DlategoPolakomtrudnobyłozrozumieć,żeLitwinimająinnypriorytet–posiadanie
Wilna,dlaczegogotowibylipoświęcićbardzowiele.Jaksięokazałonawetwłasnąniepodległość.
NajlepsząilustracjątakiejpostawysąsłowalitewskiegoministrasprawzagranicznychJuozasaUrbšysa,którywkontekściepodpisania
zeZwiązkiemRadzieckimukładuz10października1939r.,naktóregomocyLitwiniotrzymywalicoprawdazagarnięteprzezZSRR
po17września1939r.WilnoiczęśćWileńszczyzny,alejednocześniemusielisięzgodzićnawprowadzenienaswojeterytoriumradzieckich
bazwojskowych.Litewskiministertakpiszeotymwswoichwspomnieniach:
[...]WiozęzesobąprojektydwuukładówidwiemapyLitwy.NajednejzaznaczonoczęśćWileńszczyznyzestołecznymWilnem11,którą
oddawanoLitwie,nadrugiejnatomiastnakreślonolinięstrefynadgranicznejodrywanejodLitwynarzeczNiemiec.
Projektpierwszegoukładuspełniałoczekiwanianarodulitewskiego,zwracającmuoderwaneprzezPolskęodLitwystołeczneWilnowraz
