Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
zczęściąjejterytorium,którąZwiązekSowieckiprzyznałLitwienapodstawieukładupokojowegoz1920roku.
ProjektdrugiegoukładuustanawiałnaLitwiesowieckiegarnizonywojskowe–mieczDamoklesazawisłynadjejniepodległymbytem.
PoporozumieniusięZwiązkuSowieckiegozNiemcamiwsprawieLitwy,lostejostatniejstałsięzależnytylkoodZSRS,odjegodobrej
lubzłejwoli.
AWilno!!!
Niepowtarzalnaokazja,byjeodzyskać!
Byćmożenawetjedyna!
Wilnoodzyskane,prawda,żezwielkąhipoteką,alejeślipoupływiedziesięciulatbędziemożnająprzekreślić,wówczassamoWilno
pozostanieprzyLitwie!DopókiwEuropietoczyłasięwojna,hipotekatabyładośćzrozumiała,anawetusprawiedliwiona.Jeślioczywiście
niekryłapodstępnychzamiarów.Jeśli...[...]12.
PatrzącnasprawęzperspektywyA.D.2012,Urbšysmiałwłaściwierację,dzisiajLitwajestniepodległympaństwem,którepoIIwojnie
światowej–jakojednozniewielupaństw–powiększyłoswojeterytorium13imaswojąupragnionąstolicę,Wilno.Tyle,żenarealizację
tegoceluLitwinimusieliczekaćo42latadłużej,niżzakładałichministersprawzagranicznych.Czybyłowarto?Natopytaniemogą
odpowiedziećjedynieLitwini.
LataIIwojnyświatowej,anastępniefunkcjonowaniepodjarzmemkomunistycznym,ewentualnieszukaniesobiemiejscawdiasporze,
przyniosłonowedoświadczeniawkontaktachpolsko-litewskich.Zkoleiprzełomlat80.i90.dawałzapowiedźwspółpracypolsko-litewskiej.
Popolskiejstronie,mimocałegobagażudoświadczeńodpołowyXIXw.,wstosunkudoLitwyiLitwinówjedenelementpozostawał
właściwieniezmienny:Polacypatrzylinadrugąstronęzawszewbraterskimkontekście.Obojętnie,czybyłotowysilaniecałejwoli,aby
zrozumiećintencjeipostulatydrugiejstrony,czybyłytoposądzeniaozdradę,kolaboracjęispiskowanieprzeciwkoPolsce,zawsze
odbywałosiętowkontekściebraterstwa.Trzebazrobićwszystko,abyzrozumiećbrata.Jakbratmógłnaszdradzić?Czemubratnastak
nienawidzi?Tosąprzykładyróżnychpolskichgłosówwsprawielitewskiej.Dzisiajzkierownictwapolskiegoministerstwaspraw
zagranicznychpłynąsygnały,żeporuszaniesięwśródmitówtojużprzeszłość14.Zanimjednaknastąpipełnaracjonalizacjanaszych
stosunkówzewschodnimisąsiadami,wartoprzyjrzećsię,jakPolacywidzieliLitwinówdotejpory,ijakiemielipomysły,abyzaradzić
pojawiającymsięproblemom.
*
Powojennapolskaliteraturanatematstosunkówpolsko-litewskichjestdzisiajbardzobogata.Powstałowielemonografii15,które
szczegółowoprzedstawiająwszystkieetapytegozjawiska.Mającjużmożliwośćpoznania,jaksięrozwijałointeresującenaszagadnienie,
wartojeszczenietylkospojrzećnanieoczamisamychhistoryków,lecztakżewbardziejpełnysposóbwsłuchaćsięwgłosywspółczes-
nychuczestnikówwydarzeń.Stądpomysłantologiitekstówidokumentówilustrującejposzczególneetapystosunkówpolsko-litewskich
widzianychzpolskiejperspektywy.
Ramychronologicznewyborutekstówobejmująlata1883-1994,czyliokresodpojawieniasiępierwszegolitewskiegoperiodyku
programowego„Auszra”16,wktórympropagowanoideęlitewskiegoodrodzenianarodowego,ażdomomentupodpisaniaprzezdwa
niepodległepaństwa
TraktatumiędzyRzecząpospolitąPolskąaRepublikąLitewskąoprzyjaznychstosunkachidobrosąsiedzkiej
współpracy
.Wcelulepszejczytelnościmateriałzostałpodzielonynasiedemmniejszychpodokresówobejmującychkolejneetapyrozwoju
stosunkówpolsko-litewskich.Ogólnieujmując,zbiórilustruje111latsporówimomentówotwartegokonfliktu,atakżebardzolicznych
polskichpróburegulowaniastosunkówmiędzyobunarodamiwsposóbsatysfakcjonującyobiestrony.
Przygotowaniewyborutekstównienależydozadańłatwych.Materiał,jakimdysponujemy,nigdyniejestjednorodny.Problememjest
równieżkwestiaprezentacji.Cowięcej,autorzdajesobiesprawę,że–mimojegostarań–wybórzawszebędzienacechowanypewnądozą
subiektywizmu.Mającjednaknauwadzetewszystkieograniczenia,możnaprzygotowaćopracowaniebędącebardzobliskie
rzeczywistości,którąchcemyopisać.
Przygotowującniniejszytom,uznano,żenajbardziejczytelnybędziechronologicznyukładcytowanychmateriałów.Pozwoli
toczytelnikowipoznawaćzagadnieniazwiązanezestosunkamipolsko-litewskimi,takjaktorobiliwspółcześni.Cowięcej,umieszczając
kołosiebiedokumentyprzygotowaneprzezpartiepolityczneiwładzepaństwowe,aoboknichmateriałypublicystyczne,aktualnepolemiki
iopracowaniazzakresumyślipolitycznej,mamyszansępoznaćprzynajmniejniektóreczynniki,jakiemogływpływaćnapodejmowanie
konkretnychdecyzjipolitycznych.
*
**
Jakjużwspomniano,dziejestosunkówpolsko-litewskichwnowoczesnejEuropie,możnapodzielićnasiedemetapów,którym
wniniejszymzbiorzeodpowiadająodpowiednierozdziały.Pierwszyznichzatytułowany–
PorozwodzieJadwigizJagiełłą
–obejmujelata
1883-1918.Kolejneto:
Spóroterytorium
(1918-1923),
Martwagranica
(1923-1938),
Poultimatum.Czasnadziei
(1938-1939),
Czaswojny
(1939-1944),
Głosyemigracjiiopozycji
(1944-1989),
Drogakunowejrzeczywistości?
(1989-1994).
Rozdział–
PorozwodzieJadwigizJagiełłą
,któregotytułjesttrawestacjąokreśleniawymyślonegoprzezHipolitaKorwin-
Milewskiego17,zawieratekstyzokresu,kiedyPolacyniepotrafilijeszczeprzedstawićswojegosposobumyśleniaoLitwie,uwzględniając
nowąperspektywęogląduproblemu.Niedługopopowstaniustyczniowym,kiedychłopilitewscyobokpolskiejszlachtyrazemwalczyli
zRosjanami,apóźniejponosiliofiarytejwalki,wydawałosię,żeintegracjapolsko-litewskaosiągnęłanajwyższystopień.Jednakwłaśnie
wtedyzacząłsięrozwijaćlitewskiruchnarodowy,którybardzoszybkoprzyjąłkierunekantypolski.OtwierającyrozdziałtekstJuliana
Klaczki,urodzonegowWilniewybitnegopublicysty,historykasztukiipolityka,jestwłaśnieprzykłademtrwającejjeszczewśródPolaków
tradycyjnejwizjiLitwinówizwiązkupolsko-litewskiego18.
Pierwszepoczynaniazapaleńcówlitewskiegoodrodzenianarodowego,którychzczasemzaczętonazywaćlitwomanami,były
przyjmowanewśródPolakówbardzociepłoizdużymzainteresowaniem.Zogromnążyczliwościąinformowanookolejnychinicjatywach,
azwłaszczaopojawieniusięczasopismaprogramowego„Ausz-ra”.Jednakjużnasamympoczątkuwystąpiłyteżdrobnedysonanse.Nie
tylezewzględunawidzenieLitwinów„jakoPolakówinaczejmówiących,nieinaczejjakBretonówiBasków,którzyniemówiąc
udomowegoogniskapofrancusku,którzypielęgnującswójdomowymiejscowyjęzyk,nieprzestająprzecieżdlategobyćiczućsię
najlepszymipolitycznieinarodowoFrancuzami”19,ilezewzględunawyrażenieobawyoto,czyprzypadkiemniejesttak,
że„przedsięwzięciewydawania‘Auszry’jestdziełempodstępurosyjskiegolubniemieckiego[...]próbąwywołaniamożeprzeciwPolakom
naLitwiejakiejśkwestiilitewskiej,napodobieństworuskiejwGalicji”20.Towłaśnietesłowazamieszczonenałamach„Dziennika
Poznańskiego”w1883r.dałypoczątekcorazczęstszym,icorazbardziejzaciekłympolemikommiędzyPolakami(takżetymiomniejlub
bardziejświeżychkorzeniachlitewskich)aaktywistamilitewskiegoruchuemancypacyjnego.Szybkookazałosię,żenawetnajdrobniejsze
–zdzisiejszejperspektywy–sprawystawałysiępowodembardzoemocjonalnychpolemik.Popolskiejstronieuczestniczyływnichosoby
oogromnymautorytecie,przewodnicyduchowiPolaków,tacyjakElizaOrzeszkowaczyBolesławPrus.Wtekstachtychosóbwidać
wyraźnie,jaktrudnobyłosięprzystosowaćmentalniedonowejsytuacji.Cowięcej,napodstawieprezentowanychtekstówwidać
wyraźnie,żewsprawielitewskiejpolskiegłosybyłypodzielone.Różnabyłatolerancjawobecpotrzebnychustępstw.Dochodziłowięcjuż
dopolemikwewnątrzpolskichdotyczącychstosunkudoruchunowolitewskiego.WWilniepojawiłasięnaprzykładtakzwanagrupa
„krajowców”,którapróbowałapowrócićdosytuacjizczasówRzeczypospolitej,kiedyszlachtalitewskabyłajużspolonizowana
ifunkcjonowaławkręgukulturypolskiej,uznawałanadrzędnośćRzeczypospolitej,alejednocześniezachowywałaświadomośćodrębności
litewskiejwówczesnymukładziepaństwowym.Najbardziejaktywniwtejgrupiebyli:LudwikAbramowicz,TadeuszWróblewski,Roman
Skirmunt,StanisławNarutowicz(bratGabriela,późniejszegoprezydentaRP)orazMichałRömer.Zwymienionejpiątki,wpóźniejszym
