Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Cowięcej,rządylitewskie,potroszezewzględunanapiętąsytuacjęwewnętrzną,cowywoływałopotrzebęodwróceniauwagi
społeczeństwaodproblemówwkraju,apotroszezewzględunapróbyzwróceniauwagiopiniiświatowejnakrzywdząceLitwę–ich
zdaniem–rozwiązaniesporuoWilno,prowadziłycorazbardziejagresywnedziałaniadyplomatycznewobecPolski.Wreszcie
wwystąpieniachlitewskichpolityków,zwłaszczapremieraVoldemarasa,zaczęłysiępojawiaćstwierdzenia,żeobakrajepozostająwstanie
wojny.PonieważtakasytuacjaźlewpływałanaitakniezbytdobrywizerunekPolskiwopiniiświatowej,Polskazdecydowałasię
narozmowypolsko-litewskiepodauspicjamiLigiiNarodów.Wgrudniu1927r.odbyłosięwGenewie,obrosłelegendami,spotkanieJózefa
PiłsudskiegozAugustinasemVoldemarasem,naktórymstronalitewskawyraźniezadeklarowała,żeniejestwstaniewojnyzPolską.
Wedługniektórychprzekazów–szczególnietychprasowych–przebiegspotkaniamiałbyćbardzokrótkiipolegaćnatym,
żepowystąpieniuVoldemarasa,Piłsudski,bijącpięściąwstół,podniesionymgłosemmiałzapytaćlitewskiegopremiera,czyjestwojnaczy
pokój,nacoten,niecoprzestraszony,miałodpowiedzieć,żepokój,wtedyzaśPiłsudskimiałopuścićsalęobrad,gdyżuzyskałto,
pocoprzyjechałdoGenewy.Wrzeczywistościpertraktacjeprzebiegałybeztakgwałtownychreakcji27.Faktemjednakpozostaje,żenawet
tak,wydawałobysię,prostasprawa,jakjasneokreśleniestanustosunkówbilateralnychmiędzysąsiadami,wymagałanadzoruiwsparcia
społecznościmiędzynarodowej.
NienormalnestosunkipolitycznemiędzyobukrajamimiałyogromnywpływnapołożeniepolskiejmniejszościnaLitwieilitewskiej
mniejszościwPolsce.Obiestronyzaczęłypodejmowaćrozmaitedziałania,którewznaczącysposóbutrudniały,aczasemwręcz
uniemożliwiałynormalnefunkcjonowaniewkrajuosiedlenia.Cowięcej,każdedodatkowezawirowaniepolitycznemiałoswojeodbicie
wakcjiprzeciwkomniejszości.Zkoleiakcjaprzeciwkomniejszościwjednymkrajupociągałazasobąretorsjewdrugimkraju.
Mimonapiętejsytuacjipolitycznej,mimorepresjiwobecpolskiejmniejszościnaLitwie,postroniepolskiejznajdziemywtymczasie
wieleosób,którecałyczaspropagowałyideęzbliżeniapolsko-litewskiegonabazietakzwanejideijagiellońskiejlubideikrajowej,które
opierałysięnapomysłachfederacyjnychbądźrozwojuautonomiiregionalnej.Cociekawe,osobymającepodobnepodejściedokwestii
stosunkówpolsko-litewskichigłoszącepodobnerozwiązania,niezawszezgadzałysięmiędzysobą.Ilustracjątegosązamieszczone
wniniejszymzbiorzetekstyLudwikaAbramowicza,któryreprezentowałśrodowisko„starych”krajowcówwileńskich,iStanisława
SwianiewiczazKlubuWłóczęgówSeniorówwWilnie28,reprezentującegośrodowiskomłodszychkrajowcówwileńskich.
Zkoleiwśrodowiskachradykalizujących,takichjakwileńskalewicaakademicka,możnabyłousłyszećgłosyniezadowolenia
zaktualnegostanustosunkówpolsko-litewskich,domagającesięichnaprawy.
PonadtowśrodowiskupolskichintelektualistówwidaćbyłopróbyzbliżeniazLitwą,przynajmniejnapłaszczyźnieliteraturyisztuki.
Zprasyogólnopolskiejpróbytakieczyniłynaprzykład„WiadomościLiterackie”,natomiastwWilniestalebyłypublikowanemateriały
oLitwienałamach„KurieraWileńskiego”,„PrzegląduWileńskiego”czy„Włóczęgi”.Wtensposóbkrajoddzielonykordonempolitycznym,
niebyłdokońcaobcyPolakom.PrzynajmniejtymzterenuWileńszczyzny.
*
NienormalnestosunkipolitycznemiędzyPolskąiLitwą,któreuniemożliwiałynaprzykładzbudowaniewspólnegofrontuobronnego
przeciwkoZSRRrazemzewszystkimipaństwamibałtyckimi,atakżefaktwspieraniaprzezLitwęróżnychdziałańnaszkodę
Polski29,doprowadziływreszciedosytuacji,wktórejPolskazdecydowałasięnabardziejradykalnerozwiązanie.Wykorzystująctragiczne
zajścienagranicy30polsko-litewskiej,wczasiektóregozginąłżołnierzKOP,StanisławSerafin,17III1938r.wystosowanodoLitwy
ultimatum,wktórymdomaganosięnawiązanianormalnychstosunkówdyplomatycznych31.Wymuszonanormalizacjastosunkówmiędzy
obupaństwamidałapoczątekkrótkiegookresupoprawyrelacjiidawałanadziejęnaichrozwinięcie.Reakcjespołeczeństwanatenfakt
(rozdział
Poultimatum.Czasnadziei
)byłybardzopozytywne.Przedewszystkim,widzianonowemożliwościrozwojugospodarczego
Wileńszczyzny,któradotejporybyławłaściwiepółwyspemblokowanymprzezgraniceradzieckąilitewską.Teraz,ponawiązaniu
stosunkówpolitycznych,widzianoperspektywydlapolsko-litewskiejwspółpracygospodarczej.
Ciekawe,żewpublicystycetegoczasubardzoszybkopowróciłyobrazy„bratniejwspółpracy”obunarodów,którewięcejłączy,niżdzieli.
PonowniezaczętoprzywoływaćopiniecharakterystycznedlapoczątkuXIXw.,wyglądałowięcnato,żePolacysągotowizapomnieć
owydarzeniachostatnichdwudziestulatiwrócićmentalniedoatmosferyczasówRzeczypospolitej.Widaćtonawetwwypowiedzi
narodowcaJędrzejaGiertycha.
*
Niestety,byłtobardzokrótkiepizod,któryzostałbrutalnieprzerwanyprzezwybuchwojny.Korzystajączzaistniałejsytuacji,Litwa
mającokazjęzrealizowaćswójnadrzędnycelpolityczny,jakimbyłoposiadanieWilna,obokNiemiec,ZwiązkuRadzieckiegoiSłowacji,
przyłączyłasiędorozbioruPolski.PodobniejakwcześniejPolskawstosunkudoCzechosłowacji,takterazLitwawidziaładlasiebieokazję
doweryfikacjikrzywdzącychjąrozstrzygnięćpoIwojnieświatowej.Niepoprzestanojedynienazdobyczachterytorialnych,uzyskanych
odZwiązkuRadzieckiego32.Właściwieodrazuzaczętoakcję„przywracaniadolitewskości”WilnaiWileńszczyzny.Tooczywiściewywołało
nowenapięciamiędzyPolakamiiLitwinami.Rozwójsytuacjiwojennejprzyniósłdalszepogłębienienapięcia.Jużwtrakcieokupacji
niemieckiejPolacyiLitwinistanęlipodwóchstronachfrontu.Polacyjakoaliantkoalicjiantyhitlerowskiej,LitwinijakosojusznikNiemców,
którzydawaliimnamiastkęuczestnictwawzarządzaniuwłasnym,okupowanymkrajem.Polskiepaństwopodziemneijegozbrojneramię
wpostaciArmiiKrajowejstałysięgłównymreprezentantemnaroduiwyrazicielemjegodążeń.Wdokumentachdowództwa
AKnaWileńszczyźnie(rozdział
Czaswojny
)znajdujemyogólnącharakterystykęsytuacjiludnościpolskiejpodokupacją,pojawiająsiętam
jednaktakżegłosy,któreciągleszukająporozumieniamiędzystronami.Mimostaniapoprzeciwnychstronachbarykadywidaćwyraźnie,
żestronapolskaszukałasposobównauregulowaniewzajemnychstosunkówwduchuporozumienia,choćzdawanosobiesprawę,
żewdanymmomenciejesttoprawieniemożliwe.
*
Ustaleniawielkichmocarstw,porządkująceświatpoIIwojnieświatowej,oddałyPolskęiLitwępodwładzęZwiązkuRadzieckiego.Litwę
jakorepublikęzwiązkowąZSRR,Polskęjakouzależnionykrajsatelicki.Wobukrajachwielelatpowojnie,najbardziejniezłomnipatrioci
walczyliznowymreżimem33.ZczasemnajpierwwPolsce,późniejnaLitwiezaczęłysiętworzyćśrodowiskaopozycyjne.Dużaczęść
inteligencjiobunarodówznalazłasięnaemigracji.Początkowowłaśnietammożnabyłousłyszećgłoswsprawierelacjipolsko-litewskich
ipróbybudowanianowychpodstawdowspółpracy,ponieważcenzuraniekrępowaławypowiedzinatentemat(rozdział
Głosyemigracji
iopozycji
).Późniejbyłototakżemożliwewukształtowanychjużśrodowiskachopozycjiantykomunistycznej,mającychmożliwość
docieraniadowspółobywatelipoprzezwydawnictwabezdebitowe.
Zezrozumiałychwzględówpierwszeważnegłosywkwestiistosunkówpolsko-litewskichorazpróbynowegospojrzeniananiepojawiły
sięnaemigracji.Szczególnemiejscezajmowaławtymwzględzieparyska„Kultura”,którastałasięforumwymianypoglądów
przedstawicieliróżnychopcjipolitycznychiróżnychśrodowiskemigracyjnych.Pierwszymważnymgłosem,którywywołałogromną
dyskusję,byłlistmłodegoklerykazRPA,księdzaJózefaZ.Majewskiego.Odnoszącsiędogłosówprzedstawicielipolskiejemigracji
naZjeździePoloniiAmerykańskiejwAtlanticCity,gdziewypowiadanosięwsprawiekształtupolskichgranic,uznajączjednejstronynowy
stanposiadanianaZachodzie,akcentowanotakżeniezbywalneprawodopowrotunaKresyWschodnie,Majewskistwierdził:„NiechLitwini,
którzygorszyniżmylosprzeżywają,ciesząsięswymWilnem,aweLwowieniechpowiewasino-żółtysztandar.Myzaśzwróćmyoczy
naWrocław,GdańskiSzczecinibudujmyPolskęnajejwłasnejglebie”34.Niedługopotym,nałamachparyskiegoczasopisma,doszło
dokolejnejpolemiki,jużkonkretniewsprawiepolsko-litewskiej,wywołanejartykułemJuozasaGirniusa35,któryzachęcałdodialogumiędzy
obunarodami,prezentującjednocześnielitewskipunktwidzeniaproblemu.Wewszystkichodpowiedziachnaobateksty,opróczzgody
napotrzebępodjęcianowegodialogu,ciąglepobrzmiewałyechadawnychurazów.Byłtojednakzaczyndonowegomyśleniaoważnym
problemie.
CiekawygłospojawiłsiętakżenapierwszymkongresiePolskiegoInstytutuNaukowegowAmeryce(
PolishInstituteofArts&Sciences
