Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Wstęp
11
roląwprzeobrażeniachspołeczeństwaprowadzącychodtzw tradycjidotzw nowo-
czesności Wtymobszarzeinstytucjapaństwapojawiasięwokreślonymkontekście
Przedewszystkimstanowionaswoistyrezultatspołeczno-ekonomicznychprocesów,
którewtradycjisocjologicznejchybawnajbardziejkompetentnysposóbzostałyopisane
ipoddaneanalizieprzezMaxaWebera(2002)orazwewzorowanychwdużejmierzena
jegoopracowaniach,rozważaniachpowstałychjużwdrugiejpołowieXXwieku,przede
wszystkimwobrębieszkołystrukturalno-funkcjonalnej(por np Smelser,1975;Parsons,
1966),choćnietylko(por Wallerstein,1979) Wartozaznaczyć,żepierwszafazamoder-
nizacji,jakiejspołeczeństwopolskiedoświadczyłojużwXIXwieku,odbywałasiębez
udziałuinstytucjisuwerennegopaństwanarodowego,wobrębietrzechróżnychorganiz-
mówpolitycznych,jakiestanowiłyzaborczemocarstwa Szczególnieistotnyjestwtym
wymiarzeproblemzerwaniazsystemempańszczyźnianym,którenietylkoodbywało
sięwkontekścieróżniezaawansowanychprocesówmodernizacyjnychwposzczególnych
zaborach,ale–comożenawetbardziejistotne–dokonywałosięwpowiązaniuzokreślo-
nymiwydarzeniamipolitycznymi Możnawzasadziepowiedzieć,żepozaprzypadkiem
zaborupruskiego,gdziezerwaniezpańszczyznąstanowiłonaturalnyniejakoelement
modernizacjispołecznościwiejskichigospodarstwrolnych,wdwóchpozostałychprzy-
padkach,tj zaboruaustriackiegoorazrosyjskiego,zerwanietobyłoskutkiempolityki
zaborcówmającymnaceluwywołaniesprzeciwuchłopstwawobecorganizowanych
głównieprzezprzedstawicieliwarstwyszlacheckiejpowstańnarodowychwroku1846
oraz1863 Gwoliścisłościtrzebateżdodać,że„antypańszczyźniana”–jeślimożnato
takokreślić–perspektywapodejmowaniadecyzjipolitycznychcharakteryzowałanie
tylkowładzewspomnianychpaństwzaborczych,zainteresowaneprzedewszystkim
antagonizowaniemrozmaitychklasiwarstwtworzącychspołeczeństwopolskiewcelu
osłabieniajegodążeńniepodległościowych,aletakżewładzepaństwsprzymierzonych
Przykłademniechbędzietutajwprowadzenienaterenieutworzonegonapoczątkuwieku
XIX,sprzymierzonegoznapoleońskąFrancjąKsięstwaWarszawskiego,wktórymzasto-
sowanoregulacjezawartewKodeksieNapoleona Azatemkwestiapańszczyznystałasię
nietylkokwestiąekonomicznązwiązanązkoniecznościąprzejścianabardziejracjonalne
iefektywnemetodyorganizacjiprodukcjiwmodernizującymsięspołeczeństwie,ale
przedewszystkim–jaksięwydaje–stałasiękwestiąpolityczną,związanązzabiegami
rozmaitychsiłopoparcieichpolitykiprzezprzedstawicielinajliczniejszejówcześnie
warstwyspołecznej,jakąstanowiłochłopstwo Kwestiazniesieniapańszczyznystałasię
zatemprzedmioteminstrumentalizacjinaużytekokreślonychdecyzjipolitycznych,two-
rzącjednocześnie,cowartopodkreślić,atmosferęścisłegopowiązaniakwestiichłopskiej
ztradycjąpolskiejpolityki
Nietylkojednaktookazałosięistotnymczynnikiem Efektsystemupańszczyźnia-
negoodegrałtakżeistotnąrolęwobrębieinnegopowiązanegozmodernizacjąprocesu,
jakimbyłotworzeniesięnowoczesnegospołeczeństwanarodowego Wartopamiętać,
żeprocestenmiałwprzypadkupolskimszczególneuwarunkowania,będącewynikiem
brakuwłasnejinstytucjipaństwowej(por np Łepkowski,1967;Znaniecki,1990;Breton
iKwaśniewicz,1987) Nowoczesnynaródpolskipowstawałzatemwobrębietrzechróż-
nychzestawówinstytucjipolitycznych,jakietworzyłyorganizmypaństwowemocarstw
zaborczych,różniącesięnietylkopoziomemrozwojuspołeczno-ekonomicznego,aletakże
charaktereminstytucjipolitycznychiodmiennymusytuowaniemwramachkontinuum,
