Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
głębokimpolitykiem,książęumiejącyzawszeutrzymać„idealnąmiaręczynów”międzysłusznymidążnościamiświatasłowiańskiego
awyższymiodnichwymaganiamicywilizacjizachodniej;niezwykłymbyłtensamowładca,któryprędkoitakchlubniezrozumiał
obowiązekkonstytucyjnegomonarchy.Licznewreszcieświadcządowody,jakdumny„Saracen”potrafiłuchylićkornieczoła,apodnieść
sercepodczaschrztuwKrakowie,jakzmieniłcałąswojąnaturępodprzemożnymwpływemJadwigi,wzetknięciuzchrześcijaństwem
icywilizowanymspołeczeństwemPolski.JakżejużinnymodchytregoiniewdzięcznegopogromcyKiejstutajestzwycięzcaspod
Grunwaldu,gdyzpokorąprzyjmujezuchwałewyzwanieidwanagiemiecze,adajelekcjęwiaryirezygnacjidumnymrycerzom,rzekomym
sługomChrystusa!NapodziwzasługujecierpliwośćkrólawobecpanówzMalborka,owocdobroczynnegowpływucórkiAndegaweńczyka,
którejmiłośćpokojuprzeżyłająwradziekoronywKrakowieażdo„wielkiejwojny”,aipotemdziałałajeszczełagodzącoprzystawianiu
warunkówpokojuwToruniu.Rozrzewniającymjesttenbarbarzyńcabeznauki,wswojejbezustannejtrosceoszkołyiichrozwój,
orozlewanieświatła,oświetnośćuniwersytetukrakowskiego!KronikarzepodająjakopowódśmierciJagiełłyupodobanie,jakiemiał
wspędzaniudługichwieczorówwogrodachilasach,„bysłuchaćśpiewusłowików”;itojedenryswięcej,mogącyzadziwiaćudawnego
spiskowcazKrewy.PomimotowszystkoniepozbyłsięWładysławIIwszystkichcechswegopochodzeniazborów,imłodościspędzonej
wśródmieszkańcównumy5;gustajegoniezawszebyływykwintne:wielkieupodobanieznajdowałwłowachibiesiadach.„Trzebazapalić
PanuBogugromnicę,adiabłuświeczkę”,wyrzekłrazwważnejchwili,atorzucaświatłonapewnąstronęcharakteru„ochrzczonego
wKrakowie”,któryniewahałsięczasamiużywaćiczarów.Wcalenieskłonnydowynurzeń,mawiałczęsto:„słowawychodzązustjak
drobneptaszyny,alepowracająwrozmiarachwielbłądów”.Nadzwyczajnąbyłajegonieufność,zwykłacechatych,którzyzprostychlub
niższychsferprzechodządospołeczeństwaowyższejkulturze.Trudnobyłonp.przekonaćgo,żemalborscyrycerzeniewyrazilisiędrwiąco
o„wrodzonejmądrości”króla.PodejrzliwetousposobieniezasępiałonierazstosunkiOlgierdowiczazJadwigą,comuteżgorzko,ale
słuszniewymawiano.Niebyłytojednakwcaleoznakizłegolubniskiegoserca,leczraczejbłędykornejiprostejduszy,przekonanej
omałościwłasnychzasług,azadziwionejizachwyconej„nadludzkim”szczęściem.
Wprostprzeciwną,jakowykwitwysokoukształconejkultury,byłapostaćostatniegozJagiellonów–ZygmuntaAugusta–prawdziwego
księciazepokiodrodzenia.HistoriaipoezjawsławiłytragicznąjegomiłośćdonieszczęśliwejksiężniczkiRadziwiłłówny,chociażpamięć
natogorąceuczucieniezawszegowpóźniejszymżyciuchroniłaprzedurokiemniewiast,tych„sokolic”,jaksięonichzuśmiechem
wyrażał.Byłtopierwszyzkrólówpolskich,którybieglewładałobcymijęzykami,posługującsięmowąTassa6,CalderonaiLutra,aubierał
sięwstrojehiszpańskie.„Humanista”,cokolwiekwolnomyślny,wykwintnyznawcasztuki,namiętnielubiłmuzykę;skupowałizbierał
kameeirzeźbyBenwenuta;chciwieotaczałsięludźminauki,sekciarzamii„nowatorami”.ZachowanedoskonaleportretykrólaZygmunta
Augustadająnamczytaćwtychrysach,obokdobrociiznanejszlachetnościrasyjagiellońskiej,wytwornypowabuprzywilejowanych
postaciodrodzeniaipewnąmelancholięduszyprzenikliwej,umiejącejpatrzećwprzyszłość.Bystrypolityk,odczuwałZygmuntAugust
grożącePolsceniebezpieczeństwa.Ciekawejestjednojegopismo,warteprzytoczeniawepoceniezbytodległejodowej,gdyzachodnia
Europasiliłasięnato,bydostarczyćkapitałówRosji,zwyciężonejpodSewastopolem;kapitałówiludzi,mającychutworzyćkomunikację,
czyliteułatwieniastrategiczne,jakichjedyniebrakowałodowykonania„misji”caratu.OwóżjużwXVIwiekuspieszyłaAngliazwysłaniem
WielkiemuksięciuMoskwymechaników,artylerzystówiróżnychrzemieślników;tymWielkimksięciembyłIwanGroźny.Ztegopowodu
pisałostatniJagiellończykdokrólowejangielskiej,Elżbiety:„PrzypominamyW.Kr.Mości,żecarMoskwy,wrógwszelkiejwolności,
wzmacniazdnianadzieńswojesiływzmożeniemhandluistosunkamiznarodamicywilizowanymi.ZnaneW.Kr.Mościjegotyrania
iokrucieństwa;nadziejenaszejedyniewwyższości,jakądajenauka,oświataisztuka,leczwkrótcemożeonnamdorównać,dzięki
nieprzezornościsąsiednichksiążąt”.
Niemniejodmiennąbyłapostaćsejmówwpołowietegowieku:tojużnie
conventiones
zczasówWładysławaII,jednostajne,bez
charakteruokreślonego,ozagadkowejwładzy,dyskutująceo„korzyściachpaństwa”zazgodąksięcia.WXVIwiekukróljestobowiązanym
zwoływać„posłów”osobnympismem,
uniwersałem
,wterminachoznaczonych;reprezentacjanarodowamawskazanyzakres,władzeizby
sąobjętepostanowieniamiprawa.WpierwszymdniuzebraniasejmuodprawiasięnabożeństwodoDuchaŚwiętego;nazajutrz,
podokonanymwyborzemarszałka,posłowiewchodządosalisenatu,gdzieichoczekujekról,siedzącnatronie,wotoczeniubiskupów,
ministrów,wojewodówikasztelanów–członkówIzbyWyższej.Wszyscyprzystępująkolejnodoucałowaniarękikrólewskiej,kanclerz
przedkładasprawyorazwnioskirządu,poczymposłowieudająsiędosaliswoichposiedzeń,gdzierozpoczynajązarazożywionądyskusję.
Mowytuwygłaszanotakdoniosłeitakprzejętezasadamiwolności,jakichniesłyszanowEuropie,bonawetkomunyangielskiebyły
wówczascichewporównaniuzrozprawamiwpolskimsejmie.NajednymztakichposiedzeńwyrzekłdokrólaWielkihetmanZamoyski
słynne
rege,sednonimpera
,comogłobyćwyprzedzeniempóźniejszego„królpanuje,lecznierządzi”(
leroirègne,maisnegouverne
pas
),czymsięchełpijakbynowością,naukapolitycznanaszychczasów.TenżesamhetmanXVIwiekuwkwestiiidziśzajmującejumysły,
tojestwsprawieprasy,streściłwszystkierozumowaniaprzyszłości,odzywającsiędosenatu:„Chcecieznieśćnieprzyjemnepisma?
Zaostrzycietymtylkociekawośćnaichkorzyśćiprzyspieszycieichrozpowszechnienie.Cezarowinieprzyszłonawetnamyślniszczyć
niemiłejmuksiążkiKatona;odpowiedziałmuinnąksiążką.NaśladujcieiwyCezara!Dbacieowolność,achcecieokuwaćmyślludzką.Nie
natojesteściezebranitutaj;pozostawcietęsmutnąrolępodłymciemięzcom,lubującymsięwciemnościach;ludziewolnipowinniżądać
światławszędzieiwewszystkim!”7.
Królestwozłączone,aczwolne,szczęsneipotężneokołopołowyXVIwieku,czułowiszącenadsobąnieszczęściewielkie,
niepowetowane:ZygmuntAugustniemapotomstwa;dynastiaJagiellonówgaśnieztymkrólemiPolskastajesięmonarchiąelekcyjną.
Spółczesnezapiskihistoryczneboleśniewspominająoprzygnębieniu,wjakietopołożeniewprawiałoumysłyijaksięobawianotychchwil,
wktórych
pactaconventa
wpływaćbędąnalosykorony.Niepewność,otwartajakpaszczaczeluści,przestraszawszystkich,aniktnie
działaprzeciwniebezpieczeństwu,każdyzdajesięmówić:
aleajactaest!
UznanojednakzanajpilniejszeuregulowaniestosunkuzLitwą
irozwikłaniepołożenia,niedośćuprawnionego.LitwabowiembyładziedzictwemJagiellonów,złączonymprzezuniępersonalną
z„koroną”,leczzwygaśnięciemwspólnejdynastiiznikałtenłącznik,wiążącyobapaństwa.ZygmuntAugustpostanowiłwięczapewnić
przyszłośćchoćbyztejtylkostrony„byniedaćskruszyćślubnejobrączkiJadwigi”,zrzekłsięprzetonajprzódprawswoichdziedzicznych
doLitwynarzecz„Rzeczypospolitejinajjaśniejszejkoronypolskiej”,anastępnieudałomusięskłonićprzedstawicieliobunarodów
doogłoszeniauniiparlamentarnej;byłatosprawatrudna,nawetciernista,ostateczniejednaksejmwLublinieuchwałamiswymiuchylił
trudności.
Sejmtenotwarto10stycznia1569rokuznadzwyczajnąuroczystością;zastępcówswoichprzysłali:papież,cesarzniemiecki,król
szwedzki,Wielkiksiążęmoskiewski,anawetsułtanichantatarski.Długalistasenatorówiposłówobejmowaławszystkieniemal
historycznenazwiskarodzinpolskich.PodkanclerzymkrólewskimbyłKrasiński,przodekautora
Irydiona
i
Psalmów
;jegobyłozadaniem
przygotowaniepracdlazgromadzenia,onteżdźwigałwimieniurząducałyciężarprzeprowadzeniarozpraw,którebyłydługie,burzliwe
iniejednokrotnieodraczanewskutekoporuzestronyLitwinów,jakkolwiekniemielizamiaruzerwaniaunii,będącejnierozerwalną.Byłaona
nawetwtenczaskoniecznądlakrajówGedymina,więcejniżkiedykolwiek,atozpowodusąsiedztwazcaremMoskwy,którymbyłIwan
Groźny.RodzinyjednakRadziwiłłów,Paców,Chodkiewiczów,Wołłowiczówiinnychpanówlitewskich,zwyjątkiemCzartoryskich
iOstrowskich,dążyłydo„partykularyzmu”,zapewniającegoimdominującywpływnasprawyWielkiegoksięstwa,orazwyjątkowe
stanowiskowzłączonychkrólestwach.Mniejinteresowanaodtychpotentatów,afanatyczniejużprzywiązanado„polskiejwolności”
drobnaszlachtalitewska,obawiałasiętakżetejuniiparlamentarnej,ukrywającejmożeniebezpieczeństwodladrogiejichsercuodrębności
zarządu;te„dzieciboru”odczuwaływstrętdopisanychzobowiązań,dopaktówipergaminów;wolałyzdawaćsięna„dobrąwiaręizdrowy
rozum”,oraznatyledotądskutecznątradycję.„Niebyło–mówiłjedenzichmówców–pergaminówmiędzynamipodGrunwaldem,anie
przeszkodziłotoPolakomiLitwinomdoprzelaniakrwirazem,wewspólnejibraterskiejobronie;braterstwoniepotrzebujepismani
pieczęci!”Czemużwięcnieżyćdalejtakszczęśliwiejakdotądprzezdwawieki?Czemuniepozostaćprzyuniiosobistejidwóchodrębnych
sejmach,łączącychsięwważnychchwilach,awszczególnościdlawyborukróla?–ZygmuntAugustnieustępowałatoliszturmom,
przypuszczanymdojegoserca;wimięprzodkówswoich,wimiępatriotycznychwspomnieńzkrajówOlgierdaiKiejstutaobstawałprzy
swoimzdaniu:Uniaosobistamogławystarczaćpodberłemdziedzicznejdynastii,leczstałabysięnaderniebezpiecznąpodrządami
monarchiiobieralnej.Wobradachpowstawałyniesnaskiiprotesty,leczniebrakłotakżeiwzruszającychscen.Chodkiewicz,ojciec
bohateraspodKircholmu,padłprzedkrólemnakolana,zaklinającgo,bypozostawionoLitwiechoćbypieczęćstarożytną,jakooznakę
odrębnościpaństwowej.„PrzedBogiemtylkoklękaćnależy!”–zawołałZygmunt–asłowatewustachmonarchywywołałypodziw,
bowielkąjeszczebyłacześćiuniżonośćdlapanujących.
Okazałosię,iżwładzakrólewskaZygmuntaAugustaroztaczałajeszczedośćuroku,bypokonaćwszelkiopóripozyskaćprzeciwnegłosy,
gdyżanijedenzsenatorówiposłównieodmówiłpodpisunakońcowymakcieuchwałyUnii.Dokumenttenstanowiłoparlamentarnej
