Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
malwszystkieobszaryokreślanejakogórywysokie(np.Himalaje,Andy,Alpy,Kar-
patyiin.).
Wprzeciwieństwiedoorogenówwspółczesneplatformyitarczeniepodlegają
deformacjomkompresyjnym.Wichobniżanychczęściachpowstająniziny(np.Nizi-
naWschodnioeuropejska,NizinaChińska).Innefragmenty,niekiedyoznacznejpo-
wierzchni,mogąnatomiastpodlegaćruchompodnoszącym(np.WyżynaGujańska,
wyżynyzachodniejAustralii).Dźwiganiumogątowarzyszyćsilnedeformacjeeksten-
syjne,tzn.dochodziwichobrębiedorozciąganialitosfery.Dominującymistruktura-
mitektonicznymisąuskokinormalne,rowyizrębytektoniczne.Takieobszarynazy-
wanesątafrogenami.Występująonenazapleczuorogenówiwstrefachryftówkon-
tynentalnych.Wwieluprzypadkachstrefytafrogenicznecechująsięznacznymiwyso-
kościamiiwyżynnąlubnawetgórskąrzeźbą.Obszarytafrogenicznewpobliżuzbież-
nychgranicpłytlitosferycznychmogąbyćpodniesionenaznacznąwysokośćwskutek
izostatycznejreakcjinapogrubienielitosfery.OpróczwymienianejjużWyżynyTybe-
tańskiej,gdzieniektóremasywygórskieosiągająwysokościpowyżej6000mn.p.m.,do
takichobszarównależyAltiplanowcentralnychAndach,położonanawysokościpo-
nad3000mn.p.m.iWyżynaKoloradowAmerycePółnocnej(1500–2500mn.p.m.).
Największąstrefątafrogenicznąnakuliziemskiejjestwyżynnyobszarwschodniej
Afryki,obejmującyobrzeżenieMorzaCzerwonego,WyżynęAbisyńskąiWyżynę
Wschodnioafrykańską,położonynawysokościponad2000mn.p.m.Systemryftów
kontynentalnychbędącyosiącałejstrefyjestinicjalną,rozbieżnągranicąpłytafrykań-
skiej,arabskiejisomalijskiej.
Prawdopodobnieznacznąrolęwkształtowaniurzeźbykontynentówodgrywają
dużestrefyuskokówprzesuwczych,występującezarównowstrefachorogenicznych,
jakitafrogenicznych.Ichrzeźbotwórczarolaniezostałajeszczedokońcawyjaśnio-
na,możnajednakpodejrzewać,żeodegrałyoneznacznąrolęwwypiętrzaniuna
znacznewysokościblokówlitosferycznychwtafrogenieAzjiCentralnej(łańcuchy
górskieTienSzan,Pamir,Kunlun),wstrefieMorzaMartwegoiwKalifornii.
Wniektórychfragmentachkontynentówmechanizmydźwigania(iobniżania)
mogąbyćbardzozłożone.DobrymprzykłademsąSudetyiinnemasywyśredniogó-
rzaEuropejskiegoorazfragmentyAppalachówwAmerycePółnocnej.Takieobszary
rozbitesąnamniejszebloki,którewskutekwyraźnegopodniesieniawstosunkudo
otoczeniasąwszczególnymstopniunarażonenaerozję.Prowadzionadorozczłon-
kowaniarzeźbyipowstajerzeźbagórśrednich,zgęstąsieciągłębokichdolinostro-
mychzboczachifragmentaryczniezachowanymirówninnymipowierzchniamiwodo-
działowymi.Wtychobszarachrzeźbawyżynnaigórskawystępujeoboksiebie,agra-
nicemiędzyposzczególnymiobszaramisączęstonieostre.
Górytworząsięjednaknietylkowwynikuprocesówtektonicznych.WAfrycedu-
żeobszaryzajmująmasywygórskiezwiązanezintensywnymwulkanizmemwoddaleniu
odgranicpłyt(Ahaggar,Tibesti).Górskikrajobrazcechujeteżwielewyspwulkanicz-
nych.Wielkiewylewylawznacznejgrubościprowadzątakżedopowstaniaobszarówwy-
żynnychocechachpłaskowyżu.PrzykładamisąpłaskowyżKolumbiiwpółnocno-za-
chodniejczęściStanówZjednoczonychipółnocno-zachodniaczęśćwyżynyDekan.
Zprocesamiwewnętrznymijestteżzwiązanawiększośćwielkichidużychkotlin.
Powstająonewmiejscachwginaniaskorupyziemskiejwobrębiekratonów(np.afry-
27
