Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Rozdział2
Pojęcieidefinicjezjawiskaprzemocy
2.1.Językowaewolucjapojęciaprzemocy
Jakwcześniejzasygnalizowałem,zjawiskoprzemocypowszechnieuważasięzadomenęmęską.Znajdujetowyrazrównieżwjęzykupotocznym,
wktórympojęcieprzemocykojarzysięzmężczyzną,używającymsiłyfizycznejwobecsłabszych.Nawetdzisiaj,kiedyprzemocjakozjawisko
społecznejestprzedmiotemotwartegodyskursupublicznego,znacznaczęśćjegouczestnikówwykazujeskłonności,abyuznawaćprzemoczaproceder,
któregodopuszczająsięprawiewyłączniemężczyźni.Jegoistotąmabyćbrutalnetraktowaniekobietidzieci,polegającenazadawaniuimcierpień
ibólu.Typowymsprawcąprzemocyjestnietrzeźwymążstalelubokresowoawanturującysięwdomu.Nicdziwnego,żeprzeciętnyPolakrzadkopotrafi
spojrzećnaprzemocjakozachowanieniezwiązanezpłciąagresora.
Poporównaniuleksykalnychokreśleńprzemocyokazujesię,żezupływemczasuwarstwaznaczeniowategopojęciaijegospołecznekonotacje
zmieniałysięinadalulegająistotnymprzekształceniom.
WpochodzącymzpoczątkówXIXstuleciaSłownikujęzykapolskiegoSamuelaBogumiłaLindegopodhasłem„przemoc”widniejeadnotacja:„siła
przemagająca,przemożenie,przemożność”1.Wtymsamymźródlemożnaodnaleźćteżhasło„przemóżca”,odnoszącesiędonieużywanegojuż
wewspółczesnejpolszczyźnierzeczownika.SłownikLindegowyjaśnia,żesłowotooznaczało„zwycięzcę,codrugiegoprzemógł”.Wużyciubył
równieżprzymiotnik„przemożysty”,corozumianojako„potężny”,„przemagający”2.
Gdybyzewskazanychsformułowańpokusićsięowyłowienieznaczenia,któredałobysięwyrazićzapomocąwspółczesnegosłownictwa,okazałoby
się,żemieszkańcyPolskiporozbiorowej,mówiącoprzemocy,mielinamyślidzisiejszą„przewagę”,czyli„zdolnośćkogośdotego,abypokonać
innego”.Wprawdziewcytowanychwyrażeniachuwikłanajestrównież„potęga”,alebraktubliższegookreśleniajejrodzaju.Cechąkonstytutywnąowej
„potęgi”byłojedynieto,abybyławstaniezapewnićpokonaniekogoś.
Wydanystolatpóźniejleksykonjęzykapolskiegoodnotowujejużcałkowicieodmienneznaczenieprzemocy.Wtejpublikacjiprzemocoznacza
„sposóbdziałaniaprzestępnego,polegającynazastosowaniufizycznegoprzymusu”3.Wporównaniudopoprzedniegoujęcianastąpiłozawężenie
przemocydosferyczynówkaralnych,doktórychpopełnienianiezbędnejestprzymuszeniekogośdoczegośprzyużyciusiłyfizycznej.
Następnategosamegorodzajupublikacja,któraukazałasięuschyłkulatosiemdziesiątychXXwieku,rozszerzyładefinicjęprzemocy,uznając,
żejestto
[...]siłaprzewyższającaczyjąśsiłę;fizycznaprzewagawykorzystywanadoczynówbezprawnychdokonywanychnakimś;narzuconabezprawniewładza;panowanie;czynybezprawne
dokonywanezużyciemprzymusu;gwałt4.
Zatemwrazzupływemczasuprzestrzeńznaczeniowaomawianegopojęciauległawyraźnemuposzerzeniu.Wceluoddaniaistotyzjawiskanie
wystarczyłjużelement„przeważającejsiłyfizycznej”.Konieczneokazałosięzwrócenieuwaginabezprawnenarzucaniekomuśprzewagi,dominacjilub
władzyalboprzymuszeniekogośdozachowaniawbrewjegowoli.Ztychwzględówprzemocuznanozawyrażeniebliskoznacznepojęcia„gwałt”.
SłownikpodredakcjąJerzegoBralczyka,któryzzałożeniaodnosisiędozasobuwyrazówużywanychnacodzień,przedstawiłinnysposób
rozumieniaprzemocy5.Uznałjązaprzewagęwykorzystywaną„wcelunarzuceniakomuśswojejwoli,wymuszeniaczegośnakimś”,alerównież
narzuconąkomuśbezprawniewładzę6.Okolicznik„przemocą”zinterpretowanotujako:„używającsiłyfizycznej,wbrewczyjejśwoli”7.Wtej
interpretacjiprzemocywidaćpowrótdoelementu„przewagi”,charakterystycznegodlasłownictwaopisywanegoprzezS.B.Lindego,alezjednoczesnym
położeniemakcentunatym,żemaonazapewniaćnarzucenieswojejwolilubpostępowaniewbrewwolikogoś.Przemocjestwięcsytuacją,która
stwarzaprzewagępotrzebnądowymuszeniaczyjegośzachowaniasprzecznegozjegoprzekonaniem.Wzakresietakpojmowanejprzemocyznajdujesię
równieżbezprawnienarzuconakomuśdominacja,atakżeużyciesiłyfizycznejwceluprzełamaniaczyjejśwoli.
Dzisiajwnajpowszechniejużywanymleksykonie,jakimjestWikipedia,możnazauważyćkolejnyetaptransformacjiprzemocy.Obecnawsieci
elektronicznejwersjazdecydowanieodbiegaodwyjściowegoznaczeniategopojęcia,atakżekolejnychujęć,któregozbiegiemczasumodyfikowały.
Wedługpolskiejedycjiwirtualnejencyklopediiprzemocto„wywieraniewpływunaprocesmyślowy,zachowanielubstanfizycznyosobypomimobraku
przyzwoleniatejosobynatakiwpływ”8.
Wprzedstawionymujęciuzkonstrukcjipojęciausunięto–stanowiącąkiedyśjejistotę–„siłęfizyczną”,anajejmiejscuznalazłosię„wywieranie
wpływu”.Wpływówkierowanyjestnaosobę,wszczególnościnajejprocesmyślowy,zachowanieistanfizyczny.Opisanejformieoddziaływania
towarzyszyokoliczność,żenastępujeonabezprzyzwoleniazestronyczłowieka,doktóregojestadresowana.Tenostatnielementdefinicjidecyduje
oszkodliwościprzemocy.Innymisłowy,przeztakwłaśniezbudowanąinterakcjęzostajenaruszonapodmiotowośćdrugiegoczłowieka,wyrażającasię
wniezależnościjegoprocesówmotywacyjnych,autonomiipostępowaniainietykalnościcielesnej.
Źródełistotnegoprzeobrażeniapojęcia„przemocy”należyupatrywaćwewspółczesnym,tojestznacznieszerszymniżkiedykolwiekwprzeszłości,
rozumieniuwolności,godnościosobistejiintegralnościcielesnejczłowieka.Przedstawioneujęcieakcentujebowiemcharakterystycznedlanaszych
czasówoczekiwanianatworzenienowejjakościrelacjimiędzyludzkich,wktórychkażdyczłowiekmawarunkidosamodzielnegopodejmowania
decyzji,tymsamympowinienbyćchronionyprzedwpływemwywieranymnaniegobezjegozgody,atymbardziejwbrewjegowoli.
2.2.Filiacjepojęcioweagresjiiprzemocy
Wartoporównaćznaczenieprzemocyiagresjijakopojęćpokrewnych,tymbardziejżewewspółczesnychnaukachspołecznychczęstowystępująone
wcharakterzesynonimówlubwyrażeńbliskoznacznych.SłownikJ.Bralczykapodajepotocznerozumieniesłowa„agresja”,objaśniając,żejestnim
„wrogie,zaczepnezachowaniesię”.Wdrugiejitrzeciejwarstwieznaczeniowejtegohasłajęzykoznawcawymieniaodpowiednio:„silnenegatywne
emocjewywołującetakiezachowanie”oraz„zbrojnąnapaśćjednegopaństwanadrugie”9.
Wyraz„agresja”zostałprzejętyzłaciny,prawdopodobniewdrugiejpołowieXIXstulecia.Pochodziodrzeczownikaagressio(„napaść”,„napad”)
orazwcześniejszegoodniegoczasownikaaggredi(„przystępowować”,„podchodzićblisko”).Przeniesienienapolskigruntjęzykowyodbyłosię
zapośrednictwemwyrażeńzwiązanychzdziałaniamiwojennymi.Wtymkręguterminologicznymagresjapierwotnieoznaczała„uderzenienakogoślub
nacoś,zaatakowanie”10.Współczesnerozumienietegosłowawcodziennejpolszczyźnieoznaczawyładowaniegniewu,oburzenia,złościlubinnych
negatywnychemocjinaotoczeniu,będącychrezultatemnapastliwejwobectegootoczeniapostawy11.
Wliteraturzepsychologicznej–mimowielubadańempirycznychdotyczącychsamegozjawiska–niemajednejuniwersalnejdefinicjiagresji.Jak
dotądteoretycytejdyscyplinynaukowejniezdołaliuzgodnićpodstawowychkryteriówtego,comożebyćuznanezaagresjęwpsychologicznym
rozumieniutegosłowa,aconiąbyćniemoże.Innymisłowy,trwaspóroistotnewłaściwościagresjiorazzakresjejrozumienia.Powodemrozbieżności
