Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Dwatomy,któreoddajemywręceczytelników,sąowocemkilkuletniejpracyzespołubadaczyskupionychwokółdziałającego
przyInstytucieFilozofiiiSocjologiiPANCentrumBadańnadZagładąŻydów.CentrumpodejmowałojużtematZagłady
naprowincji:wtomie
Prowincjanoc
z2007r.,anastępniew
Zarysiekrajobrazu
z2011r.Kolejnymetapemkilkuletniego
projektujestobecnaksiążka,dlaktórejbezpośredniąinspiracjąbyływcześniejszewynikibadańnadpowiatemDąbrowa
Tarnowska1.PojawiłosięwówczaswielepytańdotyczącychroliNiemców,reakcjiidziałańŻydóworazpostawPolaków,
postanowiliśmywięcprześledzićteprocesynawiększejpróbiei–stosującpodobnepodejściemetodologiczne–przyjrzećsię
zbliskawybranymterenomokupowanejPolski.Dodatkowymimpulsembyłażywadyskusja,jakaodkilkunastulattoczysię
wprasieorazliteraturzeprzedmiotuiodbijasięrównieższerokimechemwmediach.Dyskusja,zapoczątkowanapublikacją
Sąsiadów
JanaTomaszaGrossaw2000r.,dotyczyskalipolskiegowspółuczestnictwawzagładzieŻydów,aprzedewszystkim
postawPolakówpozakończeniuakcji„Reinhardt”(eksterminacjiŻydówwGeneralnymGubernatorstwieiwokręgu
białostockim),czyliwtzw.trzeciejfazieZagłady,przezNiemcówzwanejokresempolowanianaŻydów,
Judenjagd
.Towłaśnie
wówczas,wlatach1942–1945,nastawieniepolskiegootoczeniawogromnymstopniuwarunkowałoszanseprzeżyciaŻydów.
Wdyskusjiodwoływanosięnietylkodoargumentówhistorycznych
sensustricto
,lecztakżedoracjiemocjonalnych,główniezaś
politycznych,gdywzywanodoobrony„dobregoimienianarodu”i„polskiejracjistanu”.Sytuacjatauzmysłowiłanam
koniecznośćpogłębieniabadańianaliz,azwłaszczadostarczeniaznaczącychilościowoijakościowoudokumentowanych
danych,którestanowiłybypunktwyjściadalszychbadańidebatnagruncierealiówhistorycznych,aniesentymentów,
resentymentówczymitów.
TERENYBADAWCZE
Książkaskładasięzdziewięciurozdziałów,zktórychkażdydotyczyinnegopowiatu;wporządkualfabetycznymsąto:Bielsk
Podlaski,Biłgoraj,Bochnia,Dębica,Łuków,Miechów,NowyTarg,WęgrówiZłoczów.W1942r.,wprzededniuakcji„Reinhardt”,
naobszarzewszystkichbadanychpowiatówznajdowałosięokoło140tys.Żydów,stanowilioniod5do10%ogółuludności.
Celemnaszejpracybyłoprześledzenie–wmiaręmożliwościjaknajbardziejszczegółowo–losówŻydówzamieszkałych
natereniekażdegoztychpowiatówwlatach1939–1945,szczególniezaśinteresowałnasokresakcjilikwidacyjnych(1942–
1943)orazczasukrywaniasię,którytrwałażdowyzwolenia.CzytelnikhistorięzagładyŻydówpoznajezazwyczajprzezpryzmat
wielkichmiast:Warszawy,KrakowaczyŁodzi,itamtejszychgett.TymczasemwiększośćpolskichŻydówżyłaiginęławsetkach
małychmiasteczekrozsianychpocałymobszarzeokupowanegokraju;właśnietaczęśćhistoriiZagładyjestznanaowiele
słabiej.Naszymcelembyłaanalizasytuacjinaprowincji–czyliwmałychiśredniejwielkościskupiskachżydowskich(do
12tys.mieszkańców)orazgettachotwartych,atakżemniejszych,wtymwiejskich,skupiskachŻydów,którymażdokońca
udałosięuniknąćprzesiedleniadowiększychmiejscowości.
WybraneprzeznasjednostkiadministracyjneznajdująsięwróżnychrejonachPolski,coumożliwiaporównaniepolityki
eksterminacyjnejokupantaorazanalizęróżnorakichstrategiiprzetrwaniaprzyjętychprzezżydowskieofiary.Wżadnym
zanalizowanychpowiatówniebyłolepiejzbadanychdużychośrodkówmiejskich,wktórychzarównoprzebiegakcji
wysiedleńczych,możliwościucieczkizgett,jakisposobyratowaniasiępostroniearyjskiejbyłyodmienneniżnaprowincji.
Przeważnie–choćniezawsze–zapodstawębadawcząkażdegostudiumprzyjętoteren
Kreishauptmannschaft
,czyli
niemieckiegopowiatu2.PoustanowieniuGeneralnegoGubernatorstwa12października1939r.ireformieadministracyjnej
przeprowadzonejnapoczątku1940r.kreishauptmannschaftyzastąpiłyprzedwojennepowiaty;zazwyczajniemiecki
kreishauptmannschaftzawierałwsobieterenydwóchlubwięcejpolskichpowiatów.
StrukturaadministracyjnaGGpoczątkowoobejmowałaczterydystrykty:warszawski,krakowski,radomski,lubelski,aod
sierpnia1941r.doszedłprzyłączonyponajeździenaZSRRpiątydystrykt—Galicja.Stolicakażdegodystryktustanowiła
jednocześnie„powiatmiejski”(
Stadthauptmannschaft
)3.Obok„powiatówmiejskich”wskładposzczególnychdystryktów
wchodziływcześniejwspomnianekreishauptmannschafty.Wdystrykciewarszawskimbyłoichdziewięć,wlubelskim
iradomskimpodziesięć,wkrakowskimdwanaście,adystryktGalicjaobejmowałjedenaściekreishauptmannschaftów.
NiemieckiepowiatywGGliczyłyzazwyczajod150do300tys.ludności,choćzdarzałysięodstępstwaodtejnormy4.Wlecie
1941r.,poprzyłączeniudystryktuGalicja,GGobejmowałoobszar150tys.kmkw.orazliczyłoniecoponad17mln
ludności5.22lipca1941r.Niemcyutworzylinazajmowanychwłaśniepółnocno-wschodnichziemiachpolskichokręgbiałostocki
(BezirkBialystok),zamieszkiwanyprzezokoło1,13mlnmieszkańców6.Obejmowałonwiększośćprzedwojennegowojewództwa
białostockiegoorazczęśćpowiatówprużańskiegoibrzeskiegozdawnegowojewództwapoleskiego.Ziemieteniezostały
wcielonedoGeneralnegoGubernatorstwa–miałycharakterrejencji,strukturaadministracyjnabyławzorowananaPrusach
Wschodnich,awskładokręguwchodziłoosiemkreiskomisariatów.NatereniepięciudystryktówGGiBezirkBialystokmieszkało
niecoponad18mlnludności,wtymokoło2,2mlnŻydów7.
BadaneprzeznaspowiatypodczaswojnyznalazłysięnaterenieróżnychdystryktówGeneralnegoGubernatorstwa.Powiat
węgrowski(wczasieokupacjiwszedłwskładwiększegoKreishauptmannschaftSokolow-Wengrow)znajdowałsięwdystrykcie
warszawskim,powiatyłukowski(wczasieokupacjiczęśćKreisRadzynPodlaski)orazbiłgorajski–wdystrykcielubelskim;
dębicki,miechowski,bocheńskiinowotarski–wdystrykciekrakowskim,apowiatzłoczowskiodlata1941r.znajdowałsię
wdystrykcieGalicja.PowiatbielskinatomiastzostałwłączonydowydzielonegoobszaruBezirkBialystok.Wwynikutakiego
doborubadanychterenówudałonamsiępokazaćróżnorodnośćuwarunkowań(gospodarczych,geograficznych,społecznych),
którewpływałynaprzebiegZagłady,orazrozmaitemożliwościukrywaniasięŻydów.Naszekonkluzjewskazująteżnato,
cowspólne:ludzkądeterminacjęiodwagę,strach,atakżepodłość.
KWESTIEMETODOLOGICZNE
Prezentowanewobutomachstudia„powiatowe”odwołująsiędowypracowanegowlatachsiedemdziesiątychXXw.rodzaju
pisarstwahistorycznegookreślanegojako„mikrohistoria”8.Mikrohistoriato„praktykahistoriograficzna,którejzamysłemjest
zachowanieelementuindywidualnegonarracjiprzyjednoczesnymdążeniudogeneralizacji”,ajednocześniestarasię„nie
zarzucaćabstrakcji,ponieważpojedynczeprzypadkimogąokazaćsiękluczowedoukazaniaogólniejszychfenomenów”–pisał
jedenztwórcówtejmetody,GiovanniLevi9.Whistoriografiiniemieckiejmikrohistoriajestsilniezwiązanazhistorią
codzienności,historią„małychświatówprzeżywanych”(
kleineLebenswelten
),dążydozbadaniaszczegółówdotyczących
niewielkichspołecznościiokreślonego,zazwyczajniedużegoobszaru.Takpojętamikrohistoria,manifestującaniejakoswą
fragmentarycznośćczyniekompletność,prowadzijednakwzamyślejejteoretykówipraktykówdokonstatacjinaturyogólnej,
dozarysowaniaszerszegokontekstuhistorycznego,douchwyceniaizinterpretowaniarelacjimiędzytym,colokalne,atym,
coglobalne.Badaniaprowadzonewskalimikrootwierająperspektywęrozumieniazjawiskorazmechanizmówwykraczających
pozalokalnośćiprowadządownioskowaniawskalimakro.
Upodstawnaszejpracyleżyprzekonanie,żemikrohistoria,czylizejściedopoziomudoświadczeńjednostkowych,jestnajlepszą
metodąumożliwiającązbadanieizrozumienienaturyZagładyzperspektywyjejofiar.Takiepodejściemetodologicznepozwala
nakwantyfikacjęzebranegomateriału,odtworzenielosówcałychwspólnotżydowskich,politykiokupantaorazpostawidziałań
polskiegospołeczeństwa.Mikrohistoriaumożliwiahistorykowiodejścieoduogólniającychteorii,pozwalanalepszezrozumienie
