Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
ugrupowaniastanowiłydlaŻydówśmiertelnezagrożenie.Zdarzałosięjednak,żeidonichprzyłączalisięŻydzi–ukrywając
swojepochodzenie.Udziałwwalkachpartyzanckichstanowiłzazwyczajepizodwcałejhistoriiprzetrwania,niemniej
wyróżniliśmytakąkategorię,tymbardziejżedeklarowalijąsamiocalali.
Strategiąprzetrwaniawystępującąwewszystkichbadanychpowiatachbyłoprzeżycienaaryjskichpapierach.Wiązałosię
tozezmianątożsamości,coniemalwkażdymwypadkuoznaczałokoniecznośćwyjazduzmiejscowości,wktórejwszyscysię
znaliigdziełatwobyłoodekonspirację.Aryjskiepapieryzdobywanonajczęściejwparafiach(metrykichrztu),dziękikontaktom
zlokalnymiurzędnikami(czysteblankietydowodówosobistychczykenkart)lubzpodziemiem(możnabyłokupić„murowane”
fałszywepapiery).Wariantemprzeżycianaaryjskichpapierachbyłwyjazdpozapowiat,wszczególności(przedewszystkimdla
kobiet)dobrowolnezgłoszeniesięnarobotydoRzeszy.Nieulegawątpliwości,żetegorodzajuwyjazdybyłyłatwiejsze
wwypadkumieszkańcówwielkichmiastniżbadanychprzeznaswsiimałychmiasteczek.
Pewnestrategiemożnabyłostosowaćtylkowniektórychpowiatach,zależnieoddziałańlokalnychwładzniemieckichalbo
położeniageograficznego.Naprzykładucieczkiprzezgranicębyłymożliwejedyniewpowiatachbocheńskim,dębickimoraz
nowotarskim.Natomiastratunekwobozachpracyzależałrzeczjasnaodistnieniatakichobozównatereniepowiatulub
wpobliżu.Wnaszychbadaniachtakiemożliwościistniaływpowiecienowotarskim,dębickimibocheńskim.Strategiaprzeżycia
opartanadostaniusiędojednegozrozsianychpocałejPolsceobozówpracydlaŻydów(JudenArbeitslager,Julag)tozjawisko
słabojakdotądprzezhistorykówrozpoznane,leczjegowagęwidaćwyraźniewbadaniachprowadzonychnaszczeblu
powiatów38.Innasprawa,żetegorodzajustrategia(szukanieratunkuwJulagu,szczególniewJulagupłaszowskim)pozostawiała
ostatecznywynikwalkioprzetrwaniewrękachdecydentówniemieckich.
Wtymmiejscudochodzimydojednegoznajbardziejistotnychelementówstrategiiprzetrwania;elementu,któryniepoddaje
siękwantyfikacjiiktóregoniemożnawytłumaczyćwsposóbracjonalny–przypadkuczyłutuszczęścia–bezniegobowiem
wszystkiedecyzje,wysiłkiistrategiebyłybybezwyjątkuzgóryskazanenaniepowodzenie.
STRATEGIEZAKOŃCZONENIEPOWODZENIEM
MimonajrozmaitszychpróbratowaniasięwiększośćŻydów,którzyuciekliwokresiewysiedleniazgett,zginęła.Wbadanych
powiatachproporcjetetworząspójną,przygnębiającącałość:wpowiatachmiechowskim,węgrowskim,bielskim,nowotarskim,
dębickimibiłgorajskimzginęłood60doponad80%spośródpróbującychsięratowaćŻydów.Medianawwypadkunieprzeżycia
wynosi67%,czyli2/3Żydówszukającychratunku.WnajmniejszymodsetkuŻydzizginęliwpowiatachzłoczowskim–37%,
ibocheńskim–30%.
Zagrożeniedlanichstanowiłaniemieckapolicja(nawsiachżandarmeria,wwiększychmiasteczkach–Schupo).Niemieccy
policjanciczasemdziałalizwłasnejinicjatywy,aleczęściejrozstrzeliwaliŻydówwydanychidoprowadzonychnaposterunek
przezmieszkańcówwsi.WwielubogatoudokumentowanychwypadkachNiemcówwzywanonamiejsce;byłotozadaniem
sołtysa.Wodpowiedzinawezwanie–częstowasyściepolskiejpolicji–niemieccypolicjancipojawialisięwterenieitam,
namiejscu,rozstrzeliwaliofiary(czasemwrazzukrywającymiichPolakami).Razjeszczenależypodkreślić,żeakcje
likwidacyjneprzeprowadzaneprzezsłaboorientującychsięwterenieNiemcówbardzoczęstowiązałysięzdonosamiskładanymi
dowładzokupacyjnychizazwyczajodbywałysięprzywspółudzialepolicjigranatowej.Ponadtomieszkańcypolskichwsiczęściej
niżNiemcomdonosililokalnejpolskiejpolicji.PolicjagranatowanierazrozstrzeliwałaŻydównamiejsculubwpobliżumiejsca
wykrycia,czasem–kołoposterunkuPP.MordynaŻydachdokonaneprzezgranatowychpolicjantówbywałytakżewynikiemich
własnejinicjatywy,bezwiedzyNiemców.
ŚmiertelnezagrożeniedlaukrywającychsięŻydównierazstanowiliczłonkowiepolskiejkonspiracji.Szczególniewielu(14%
spośródwszystkichukrywającychsię,którzyzginęli)zostałozamordowanychprzezpolskiepodziemiewpowieciemiechowskim.
Możnatowiązaćzeszczególnymnatężeniemkampaniiantyżydowskichprowadzonychprzezpolskieorganizacjepodziemne
operującenatymobszarze,bardziejprawdopodobnejednak,żewynikatozeznacznielepszegorozpoznaniategoproblemu
zewzględunabardzodobrystanzachowaniamateriałówarchiwalnych.Taksiębowiemzłożyło,żezarazpowojniewręce
komunistycznychwładzbezpieczeństwawpadłoarchiwummiechowskiejAK.Możnazałożyć,żedużoniższedanedotyczące
zbrodniczychdziałańpodziemiawobecukrywającychsięŻydówzinnychpowiatówwynikajązeszczupłościbazyźródłowej.
JeżelichodziomordydokonanenaŻydachprzezmiejscowychcywilów,czyli„sąsiadów”,tomamyświadomość,żeoprócz
przypadkówodnotowanychwźródłachwieleinnychstanowitzw.ciemnąliczbę,którejwielkościnigdyniepoznamy.Specyfika
relacji(ukrywającysięŻydzimieliograniczonydostępdoinformacji)orazźródełsądowych(najawwyszłyprzedewszystkim
przestępstwapopełnionewspólnieprzezprzynajmniejkilkaosób;zbrodniedokonanepojedynczo,wukryciu,rzadkowychodziły
naświatłodzienne)powoduje,żenaszawiedzanatentematjest–ipozostanie–niepełna.
Żydziginęlitakżezinnychprzyczyn:chorób,zimna,głodu,napadówbandyckich,zdarzałysięteżsamobójstwa,wczęści
przypadkównieznamyszczegółówśmierci.Śmierćwieluzostałajedyniezdawkowoodnotowanawźródłachinazbytczęsto
musieliśmydokonywaćwodpowiedniejrubrycewpisu:„brakdanych”.
Zprzeprowadzonychbadańjednoznaczniewynika,żenainteresującychnasobszarach(zwyłączeniempowiatówbielskiego
izłoczowskiego39)zdecydowanawiększośćpróbującychsięratowaćŻydów–napodstawieprzebadanychizweryfikowanych
przypadków–zginęłazrąkpolskichbądźteżzostałazabitaprzywspółudzialePolaków.
POMAGAJĄCYŻYDOM
UdzielaniestałegoschronieniaŻydombądźteżudzielanieimpomocywinnejformiebyłodziałaniemskrajnieryzykownym,
przedewszystkimzewzględunastrachprzedkarą,wtymprzedzastosowaniemodpowiedzialnościzbiorowej,oraznasąsiedzką
wrogość,nierzadkomotywowanąantysemityzmem.Wpolskiejliteraturzedotyczącejpomocyprzyjętotraktowaćzagadnienie
ratowaniaŻydówjakotematsamwsobie,poniekądwyjętyzkontekstuspołecznego,wjakimsięrozgrywał.Wynikiemtegojest
obfitośćstudióworóżnejwartościpoznawczej,któreprezentująskrajniewyidealizowanyobrazrealiówokupacyjnych,zazwyczaj
eliminująclubograniczającomawianiezagrożeńtylkodoakcjiNiemców.Rzeczywistośćoglądanawtakzniekształconej
perspektywieniewielemawspólnegozdoświadczeniemSprawiedliwych,dlaktórychgłównezagrożenie,czylidonos
doNiemców,płynęłozestronysąsiadówlubpolicjantówgranatowych.
UdzielaniepomocyŻydomwczasiewojny,ryzykowanieżyciawłasnegoibliskichstanowiłoprawdziwewyzwanie,niełatwe
dopodjęcia.Przyjęłosięuważać,żepomaganieŻydomzwyklekończyłosięśmierciąpomagającychi/lubotrzymaniemprzez
nichmedaluSprawiedliwywśródNarodówŚwiata.Pomiędzytymidwomaskrajnymizakończeniamiwojennychhistoriibyło
jednakjeszczekilkawariantówpośrednich,takichjakśmierćsamychŻydówwwypadkuwykryciaczyinnekaryzastosowane
wobecPolaków–spaleniegospodarstwa,pobicie,areszt,grzywnalubwysłaniedoobozukoncentracyjnego.Pomaganiemiało
teżróżnąjakość,chociażpolatachnajbardziejliczysięsamoprzeżycie,anadużywanieczywykorzystywanieprzezgospodarzy
najczęściejidziewzapomnienie.Otegorodzajuproblemachniemamowyszczególniewdokumentachzwiązanych
zprzyznawaniemmedaliSprawiedliwych–wnichniewspominasięnawetopłaceniuzaukrywanie,gdyżprzyznaniemedalu
wiążesięzwymogiembezinteresownejpomocy.Pamiętaćjednaknależy,żedokumentacjazgromadzonawteczkachDziału
Sprawiedliwych(RighteousAmongtheNations)YadVashempowstałaniezmyśląobadaniachhistorycznych,leczuzyskaniu
zaszczytnegoodznaczenia.
Wśródratującychbyliludziebogaciibiedni,miasteczkowiinteligenciiniepiśmiennichłopi,ludziezwiązanizkonspiracją
iVolksdeutsche(atakżeczasemNiemcyzRzeszy),katolicy,prawosławni,świadkowieJehowyiateiści–innymisłowyani
przynależnośćnarodowaczyklasowa,anistatusmajątkowyczywyznanieniedeterminowałytego,żektośpomagałŻydom
(choćpomoczestronyPolakówbyłaczęstszaniżzestronyBiałorusinówczyUkraińców).Jestoczywiste,żeludziedecydujący
