Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
zeznańpodchodzićostrożnie,wiedząc,żeoskarżenibroniąsię,klucząc,zrzucającodpowiedzialnośćnainnychizasłaniającsię
brakiempamięci326.
PierwszyprzykładdziałańpolicyjnychpochodzizOrli,którazewzględunato,żeanijedenŻydstamtądnieprzeżyłnaterenie
powiatu,jestmałoobecnawtymtekście.WykorzystamwięcprocesszucmanaMikołajaGonty,byopisaćzamordowanie
Żydów,którzyukrywalisięwlesiewpobliżuOrliipojawialiwokolicznychwsiach.Latem1943r.komendantwarty„zameldował
iNiemcyprzyjechali,izastrzeliliich,trzechzastrzelono,adwóchzbiegło”327.Tychdwóchzatrzymanoniebawemwnieodległej
wsiiniezwłocznie„ktośzmieszkańcówwsiTofiłowcezameldowałnaposterunkużandarmeriiwOrli,żewewsizostało
złapanych2Żydów”328.Wówczaszposterunkuprzyjechałotrzechżandarmówitrzechszucmanów,wśródnichJózef
Nazarewicz,któryzeznawałwśledztwie:„Niepamiętam,[…]jakicelbyłtegowyjazdu:czyŻydówtychmieliśmyprzywieźć
doposterunku,czyteżzlikwidowaćichtamnamiejscu.[…]Wjakimśmieszkaniubyłozatrzymanych2Żydówwśrednimwieku,
którzysiedzieli,związanidosiebiedrutemzaręce.NiemcyprzeprowadziliztymiŻydamirozmowy,anastępnieodprowadzili
zawieśwodległościokoło1kmitamichrozstrzelali”329.Okazujesię,żete„rozmowy”tłumaczyłwłaśnieNazarewicz,znający
niemiecki;brałonteżudziałwegzekucji,którejszczegółyopisywałinnyszucman:„NiemcykazaliŻydomzejśćzfurmanki
iwodległościok20metrówoddrogiżandarmzNazarewiczemzastrzelilitychŻydów.CiałazabitychŻydówzostałytam
namiejscu,amywróciliśmydoOrli”330.
DrugahistoriadotyczyzamordowaniaIckaChajtanakoloniiwsiŚliwowoipokazujemechanizmydziałaniaokupanta,które
zwiększałystrachprzedudzielaniempomocyŻydom.WegzekucjibrałudziałszucmanzposterunkuwKlejnikachWłodzimierz
Naumiuk,którywrazzdrugimszucmanemiczteremaniemieckimiżandarmamiprowadziłChajtanarozstrzelanie.Świadkiem
naprocesiebyłam.in.AkulinaKalinowska;wjejporuszającymzeznaniujestmowaoróżnychpowodachdostrachu:
„[ZłapawszyIcka,]NiemcychodziliznimpodomachnakoloniiŚliwowo,żądającodŻyda,abyimpokazałtych,którzy
mudawalijeść.Bylionitakżeiprzed[moim]domem,[…]iprzezoknowidziałam,jakIckaprowadziłnasznurkuszucman
zKlejnik.[…]Żandarmipowejściuzaczęlimięzapytywać,czyjadawałamIckowijeść,nacojazaprzeczyłam,poczymoni
wyprowadzilimiędosieniiskonfrontowalizIckiem,którymówił,żebyłumnie.[…]Starszyztychżandarmów,widząc,żeIcko
wkółkojednoitosamo[mówi],gdyżonrzeczywiściedostałczęściowowarjacji,kazałgorozstrzelać.Słyszącto,przelękłamsię
niezmiernie,myśląc,żegorozstrzelajątużpodprogiemmegodomu.[…]ZabójstwoIckabyłookołogodziny15”331.Mieszkańcy
Śliwowa,takżeAkulinaKalinowska,karmiliwcześniejIcka,ioczywiścieobawialisiękonsekwencji.Szucmani,ichsąsiedzi,
ochronilimieszkańcówprzedkonsekwencjami:uznali,żeIcekzwariowałzestrachuprzedśmiercią(choćoczywiściemogłotak
byćnaprawdę)isamigorozstrzelali,zapobiegającściągnięciunanichniemieckichrepresjizaudzielaniepomocy.
Wopisanychprzykładachwidać,jakąrolęodgrywałyzjednejstronystrachiumiejętnenimzarządzanieprzezNiemców,
azdrugiej—sprzężeniezłaiprzypadku.Złejwoliniebrakowało,aprzypadeksprawiałczęsto,żeŻydziznajdowalisię
wniewłaściwejchwiliiwniewłaściwymmiejscu—jaktychczterechprzechodzącychprzezwieśRomanówkazadniaakurat
wtedy,gdyusołtysaodbywałosięzebranie.Zauważonoich,złapano,niepowiodłasiępróbawymianybutówzażycie—zostali
związaniidowiezionoichdożandarmeriiwSiemiatyczach332.Sytuacjetepokazują,że„strategie”wrozumieniuwpływu
nakształtowaniewydarzeńwodniesieniudoŻydówszukającychratunkuokazywałysięnieskuteczne,małobowiemzależało
odnichsamych,wniewielkimstopniuichzasoby,determinacjalubwolaprzeżyciamogłydecydowaćosukcesie
przedsięwzięciazwanegoprzetrwaniem.Większeznaczeniemiałotuzło—wpostacistrachu,nienawiściczychciwościinnych
Conajmniej32Żydówzostałozabitychbezpośrednioprzezmieszkańcówpowiatu.Doszłotamdokilkugłośnych
morderstw,którezostałyopisanewrelacjach,aponadtoznalazłyodbiciewpowojennychprocesachsądowych.Należądonich
przedewszystkimmorderstwadokonywaneprzezbraciHrycióworazgajowegoKoszaka.Pisałamjużonichwinnym
miejscu333,afinałhistoriigajowegozwiązanyjestzdziałaniempartyzantkiżydowskiejnatereniepowiatu;poruszamtentemat
dalej.ConajmniejczterdziestuŻydówpartyzantówzginęłowpotyczkachzNiemcami.Pięciuzostałozamordowanychprzez
polskiepodziemie,pięciuinnychzmarłośmierciąnaturalną(zchoróblubgłodu),aprzyczynśmiercikolejnychdwudziestunie
udałosięustalić.Podsumowując,możnastwierdzić,żew608sytuacjachśmierciŻydówposzukującychratunkuichsąsiedzi
ponosząbezpośredniąlubpośredniąodpowiedzialnośćwniemniejniż45%przypadków.
PRZEŻYLIWUKRYCIU
Istotnezewzględunatemattekstusąlosytych,którzyprzeżylinatereniepowiatubielskiego,niezależniewięcodtego,jak
niewielkimieli
defacto
wpływnaskutecznośćwłasnychwysiłków,trzebaprzyjrzećsiębliżejtemu,jakprzetrwali.
Tabela4.Żydzi,którzyprzeżyliokupacjęwpowieciebielskim
Źródło:Opracowaniewłasne.
Wjednymmiejscu
Wędrującpowsiach
Wbunkrach,wlesie
Walczącwpartyzantce
Naaryjskichpapierach
NarobotachwPrusach(pozapowiatem)
Wiadomo,żeprzeżyli,aleniewiadomojak
OGÓŁEM
Przeżyli
LiczbaŻydów
322
98
78
70
26
11
36
3
Odsetekocalałych
100,0
30,5
24,2
21,8
11,2
8,0
3,1
0,9
WJEDNYMMIEJSCU
Spośród974Żydów,októrychzebrałaminformacje,przeżyły322osoby.Najskuteczniejsząmetodąprzetrwanianatymterenie
okazałosięprzebywanieprzezdługiczaswjednymmiejscu,podopiekąjednejrodziny.Conajmniej98Żydów—awięcniemal
jednatrzeciaocalonych—znalazło42kryjówki,wktórychprzebywalipowyżej15miesięcy(większośćpowyżej20).Najwięcej
stałychkryjówekznajdowałosięwokolicachSiemiatycz(12),Brańska(11)iDrohiczyna(10).Znajdującywnichschronienie
Żydzibyliratowani,mieszkającwdomachczynatereniegospodarstwa.Odróżniamtutajratowanieodpomagania.
Ratowanieoznaczamniejsząsprawczośćżydowską,mniejszywpływnawłasnylos,większązależnośćodPolaków.Ratowano
dzieci,alewsytuacjidługotrwałegoukrywaniauPolakówtakżedoroślibyliodnichcałkowiciezależni.Ukrywaniekogośprzez
wielemiesięcy,żywieniego,dbanieojegopotrzebybyłowłaśnieratowaniem,czymświęcejniżsporadycznymaktempomocy.
Cociekawe,wydajesię,że—przynajmniejwwypadkuopisywanegoprzezemniepowiatu—mniejszeznaczeniewśród
posiadanychzasobówmiałypieniądze.Wanalizowanychźródłachniepojawiająsięinformacjeowysokoopłacanymukrywaniu,
onadużyciachzestronypomagającychzwiązanychzpokusąwzbogaceniasię.Najprawdopodobniejwynikatozespecyfiki
regionuorazwyjątkowościludzi,naktórychciŻydzimieliszczęścietrafić.Wśródszukającychratunkuniebyłoszczególnie
bogatychŻydów.Najzamożniejsizostalipozbawieniwłasnościjużwokresiewładzysowieckiejiczęstowywiezionoich
naWschód.Pozostalistanowiliwwiększościbiedotęzesztetliimusielisięratować,wykorzystującinnezasobyniżmaterialne.
JednymznielicznychŻydówwciążposiadającychzasobyfinansowebyłBeniaminFeldman,właścicielmłyna
wSiemiatyczach.MiałzżonąLibączworodzieci(Estermiaław1942r.13lat,Szoszana11,Szlomo9,aSzachne7)iwszyscy
uciekli2listopadazgetta.RazemznimimiałauciecsiostraLibySzyfrazrodziną,alewostatniejchwilipostanowiłaczekać
nacóreczkęBlumę,któragdzieśsięzapodziała,zgettawydostalisięwięcrazemzFeldmanamiprzezprzeciętedrutytylkomąż
SzyfryszochetBeniaminFuksimłodsza,3-letniacóreczkaCipora.Pierwsząnocspędziliwlesie,następnegodniawieczorem
