Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
motywówdziałań,strategii[przetrwania]obranychprzezjednostkiorazprzezniewielkiegrupyludzkie[…]”10.Wostatnich
latachstudiazmikrohistoriiwojnyiokupacjiwniosłynowąwiedzęiumożliwiłybadaczomgłębszerozumienieZagłady.
NieprzypadkiempierwszebadaniaianalizyprzebieguZagładyopartenategorodzajumetodologiipojawiłysię
weFrancji11.Prześledzenieindywidualnychtrajektoriilosówwiększejliczbyludzibyłoszczególniezasadnewkraju,gdzie
zewzględunamniejsząliczbęofiarłatwiejodtworzyćichdzieje,niżjesttomożliwenawschodzieEuropy.Równieważnyokazał
sięznakomitystanzachowaniadokumentówzokresudrugiejwojnyświatowejwefrancuskicharchiwach.WeFrancji,skąd
deportowanonaśmierćokoło75tys.Żydów,historycymajądostępdoogromnegozasobuaktsamorządowych,miejskich,
administracjicentralnej(zarównoVichy,jakistrefyokupowanej)orazkompletnych,niesłychaniedrobiazgowychakt
policyjnych,którymtowarzysząsetki(uaktualnianychnierazcomiesiąc)listimiennychŻydówprzeznaczonych
doaresztowania.
ZFrancjidoobozówzagładydeportowanookoło25%przebywającychnajejterenieŻydów.Inaczejbyłowznanejodwieków
ztolerancjiHolandii,gdzieofiarą
Endlösung
padłoaż75%miejscowychŻydów.Właśnietastatystykaskłoniłahistoryków
holenderskichdoposzukiwanianowychinterpretacjiisięgnięciapometodybadawczestosowanewmikrohistorii.Kolejnestudia
zwybranychregionówHolandiipozwoliłylepiejzrozumiećnietylkomechanizmyeksterminacji,leczprzedewszystkimrolę
„świadków”,czylinastawienieszerokichrzeszspołeczeństwaholenderskiegodoprześladowanychwspółobywateliżydowskich.
Wynikiemtegobyła–inadaljest–niezwykleożywionadebata,którawyszłapozawąskopojętykrągspecjalistówiodbiłasię
głośnymechemwholenderskichmediach12.
WodniesieniudoterenówokupowanejPolskimetodąmikrohistoriiposłużyłsięm.in.ChristopherBrowning.Jegocelembyło
zbadaniehistoriiobozupracyniewolniczejwStarachowicach,awobecubóstwaźródełarchiwalnychpostanowiłodtworzyć
jąprzezpryzmatindywidualnychlosów472żydowskichwięźniów13.PodobnąmetodęzastosowaliMichałKalisziElżbietaRączy,
opisującdziejeŻydówwpowieciegorlickim14.Mikrohistorianiejestjednak,conależypodkreślić,tożsamazhistoriąlokalną,
odłączonąodszerszejscenyhistorycznej15.WnaszymwypadkuterenybadanychpowiatówłącząsięzcałymobszaremPolski
(orazokupowanejEuropy)nietylkoprzezlosydeportowanychiwyniszczanychŻydów,lecztakżeprzezuniwersalnewybory
moralneich„sąsiadów”,któresąszczególniewyrazistenatleżydowskiejwalkioprzeżycie.
BAZAŹRÓDŁOWA
Opiskażdegozbadanychprzeznaspowiatówpowstałwwynikugruntownejkwerendywszelkichdostępnych,często
unikatowychźródeł.Towłaśniewielośćiróżnorodnośćdokumentów,którestałysiępodstawąbadawczą,stanowiosileksiążki.
Studia„powiatowe”opartesąnadokumentachzarchiwówpolskich,izraelskich,amerykańskich,niemieckich,ukraińskich,
białoruskichirosyjskich.KwerendąobjęliśmydokumentacjęwytworzonąprzezPolskiePaństwoPodziemne,władzeemigracyjne,
żydowskieorganizacjesamopomocyspołecznej,niemiecko-polskąiniemieckąadministrację,żandarmerięipolicjęgranatową,
atakżeprasękonspiracyjnąi„gadzinową”itp.Opróczdziennikówirelacjiżydowskichorazpolskichczyzeznańskładanych
wpowojennychdochodzeniachiprocesachprzedpolskimisądamipowszechnymialboprokuratoramiokręgowychkomisji
badaniazbrodnihitlerowskich,wykorzystaliśmyteżaktaniemieckichdochodzeńiprocesówtoczonychprzeciwkosprawcom
przedewszystkimwlatachpięćdziesiątychisześćdziesiątychXXw.Porazpierwszywliteraturzeprzedmiotusięgnęliśmy
poteczkipolskichsądówgrodzkichiokręgowychzokresuokupacji,szerzejwykorzystaliśmyrównieżobfitezasobyarchiwów
regionalnych,gdziezgromadzonomiędzyinnymidokumentacjęurzędówniższegoszczebla(zarządówmiejskich),iaktagminne,
zawierającenaprzykładkorespondencjęwójtówisołtysówczyprotokołyposiedzeńwładzgminy.Korzystaliśmyzeźródeł
historiimówionej,takichjaknagranezeznaniaocalałychŻydówczywywiadyzPolakami,uczestnikamiiświadkamibadanych
wydarzeń16.Autorzyzebraliteżpewnąliczbęźródełwywołanych–główniesątowywiadyprzeprowadzonewczasiebadań.
Wwieluwypadkachudałosięnamdotrzećdoarchiwaliówprywatnych–chodziprzedewszystkimolisty,wspomnienia
imateriałyikonograficzne,którenigdywcześniejnieweszłydoobiegunaukowego.
Nawetnajskrupulatniejprzeprowadzonakwerendaarchiwalnaniewystarczajednak,byudzielićcałkowiciezadowalających
odpowiedzinapytaniadotycząceniektórychaspektówopisywanychwydarzeń.Zróżnicowanieźródełdostępnychdla
poszczególnychpowiatówspowodowało,żewkażdymznichpewnekwestiepozostajączęściowoniemożliwedozbadania,
atymsamymnierozstrzygnięte.Takieczynniki,jaktrudnedowyobrażeniaioszacowanialiczbyofiar,lukiwdokumentacji,
meandryludzkiejpamięci,kłamstwaiprzeinaczeniafaktówpodawanychwzeznaniach,skutkująrozmaitymibiałymiplamami,
przyktórychwypełnianiunależyzachowaćszczególnąrozwagę.Dlategoteżliczbyiszacunkizawartewksiążcesąostrożne.
Badanianadposzczególnymipowiataminiebyłybymożliwebezwykorzystaniabezcennejpracyregionalnychbadaczy–
zawodowychhistorykówiamatorów.Wkażdymzbadanychprzeznasrejonówistniejąperiodykipoświęconelokalnejhistorii,
którestanowiąogromnyzasóbwiedzy17.Wczasiepracynadposzczególnymipowiatamiprzekonaliśmysię,żewiele
szczegółowychinformacjimożnauzyskać,jedynieprowadzącbadanianamiejscu,korzystajączpamięcimieszkańców,ich
wspomnieńirelacji.
POLITYKANIEMIECKA:LOKALNASPECYFIKA
Historycy(poczynającodRaulaHilberga)częstooceniająniemieckąstrategiędotyczącąpolitykieksterminacjiŻydówjako
szczegółowoiprecyzyjnieplanowaną,niemniejanalizaokupacyjnychdziejówwybranychpowiatówdostarczadowodów
naróżnorodnośćiwyjątkowośćmiejscowychwarunkówiichważnywpływnakształtowaniezachowańludzkich:ofiar,sprawców
orazwszystkichpozostałych,którychprzywykliśmynazywać„świadkami”.Mimotychodmiennościibezwzględunato,czy
przedmiotembadańjesthistoriaMiechowa,Biłgoraja,BielskaPodlaskiegoczyWęgrowa,wkażdymprzypadkudokońcawojny
zdołaładotrwaćjedynieniewielkaczęść.
Tabela1.OcalalizZagłady
Źródło:Opracowaniewłasnenapodstawiebadańprzeprowadzonychprzezzespółautorów.
BielskPodlaski
NowyTarg
Miechów
Bochnia
Złoczów
Węgrów
Powiat
Biłgoraj
RAZEM
Dębica
Łuków
Ludnośćżydowskaw1942r.
2250018
138149
14500
11157
18000
15988
30000
11200
10359
4445
Żydzizterenupowiatu,którzyprzeżyliZagładę
11519
2498
321
274
395
233
140
191
195
634
OdsetekocalałychwstosunkudoliczbyŻydówwprzededniudeportacji
1,4
1,9
3,5
1,3
0,8
0,6
2,6
1,8
6,1
1,8
Spośródokoło140tys.żydowskichmieszkańcówdziewięciubadanychpowiatóww1942r.przeżyło2498osób(1,8%).Otylu
ludziach—jakdotychczas—odnaleźliśmyizweryfikowaliśmyinformacjewewszystkichprzebadanychdostępnychźródłach.
Dalszebadaniabyćmożezweryfikująteliczby.Różnorodnośćżydowskichlosów,zachowańistrategiiprzetrwaniawiązałasię
wczęścizodrębnymiuwarunkowaniamimiejscowymi,awczęścistanowiłaodbicieelastycznościniemieckiegosystemu
administracjiieksterminacji,wktórymwidocznyjestznacznymargineswłasnejinicjatywyiinwencjipozostawionymiejscowym
