Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
dochodów.Destrukcjagminpodcięłazkoleibytfinansowanychprzeznieinstytucji:synagog,domówmodlitwy,szkół,domów
opiekispołecznejetc.Budynkibędąceichwłasnościąprzejmowałozresztąpaństwo,urządzającwnichkoszary,magazynyczy
szpitale.Szkołyżydowskieihebrajskiezmieniłycharakter.JakwspominaSzyjaŻółtak,któryprzedwojnąchodziłdoszkoły
TarbutuwSiemiatyczach,wczasachsowieckich„nieuczyłosięjużhebrajskiego,tylkojidyszirosyjskiego”60.Niemalwszystkie
dziecizapisałysię(lubzostałyzapisane)takżedopionierów.
UstrójkomunistycznyuderzałwżyciereligijneŻydów:„synagogizostałyzamknięte.[…]Wszyscymusielipracować
wsobotę”61,apraktykiodbywałysię—jakwSiemiatyczach—„wcieniustrachuiterroru.Władzesowieckiepróbowałynawet
zabraćdużąsynagogę.AleŻydziSiemiatyczokazaliwielkąodwagę[…].Delegacjaudałasiędoadministracjimiasta
ipróbowałapowstrzymaćprojektzamianysynagogiwmagazyn”62.
WKamieńcuLitewskim„wielkaJesziwazostałazamienionaprzezRosjannakinoiklubprzeznaczonynazebraniakomunistów
itańce”63.Społecznośćżydowskauległadezintegracji—przetrzebionoelity,aresztująclubdeportującprzywódców
politycznych,działaczy,lokalneautorytetyczytych,którymsięlepiejpowodziło.Odbywałosiętoniekiedyprzyudziale
miejscowychzwolennikównowychporządków,jakwKamieńcuLitewskim,gdzie„sytuacjażydowskiejspołecznościzmieniłasię
nagorsze.Lokalnikomuniści,tacyjakLejbkeKatz,LejzerDoliński,JózefWolfson,JózefKupczyk[…]iinniprominentni
członkowiepartii,gorliwiezajęlistanowiskapodnowymirządami.Znalidobrzewszystkichidoskonalewiedzieli,kogognębić
iprześladować”64.WsystemieustanawianejówcześniewładzyznalazłosięjednakniewielumiejscowychŻydów;Sowiecimieli
więcejzaufaniadodoświadczonychaparatczykówzeZwiązkuRadzieckiegoitoonistanowilitrzonnowegoreżimu.Wśródtych
„wostoczników”byłookoło10%Żydów65ibardzowieluBiałorusinów66.
Dostałychniedogodnościsystemusowieckiego—wspólnychdlawszystkichmieszkańcówokupowanegoterytorium—
należałozmaganiesięzbrakiempodstawowychproduktówżywnościowychiodzieżowych,atakżedokwaterowanie
domieszkańfunkcjonariuszysowieckich,represjeipoczuciezagrożeniazestronypolicjipolitycznej—NKWD,inwigilacja,
donosyiaresztowania.WokresieokupacjisowieckiejaresztowanonaKresachłącznieponad100tys.osób.Byłowśródnich
ponad20tys.Żydów(20%ogółu),uwięzionychgłówniezapróbę„nielegalnegoprzekroczeniagranicypaństwowej”oraz
przynależnośćdożydowskichpartiipolitycznych67.Aresztowanotakże„wrogówklasowych”,m.in.RubenaChazana
zCiechanowca,któryzostałskazanyna5latwięzienia68.
WszystkiesowieckierepresjemocnouderzyływtradycyjnystylżyciapolskichŻydówiskutkowałyjegodestrukcją.Rozpadowi
infrastrukturyspołecznejtowarzyszyłyzmianywzakresiewłasności.Drobnisklepikarzeikupcyjako„klasaposiadająca”
zzałożeniazostalizaliczenidoideologicznychwrogówsystemu,toteżbłyskawiczniewramachogólnego,nieoszczędzającego
żadnejnarodowościprocesunacjonalizacjiodebranoŻydomfabryki,warsztatyisklepy,tworzączarazemspółdzielnie
produkcyjnenawzórrosyjski.Tym,którzyniechcieliprzystąpićdokooperatyw,wymierzanowysokiepodatki,corychło
powodowałoichbankructwo.Niektórycharesztowano.NachumFreidkes,któregoojciecKalmanmiałskleptekstylnywBielsku
Podlaskim,wspominał,żejego„rodziceiwszyscyichprzyjacieleczulisięściganiprzeznowykomunistycznyporządek.Jako
bogatykupieciaktywistasyjonistycznyojciecbyłpersonanongrata.Prywatnebiznesyzostałyskonfiskowane”69.Sklep
krawieckiIzraelaŻółtakawSiemiatyczachzostałskonfiskowany,aonsamzniemałymtrudemznalazłpracęjakorobotnik
wfabryceszyjącejubrania70.RubinRosenthalzCiechanowca,któremuznacjonalizowanorodzinnąkoszernąjatkę,zatrudniłsię
zkoleijakosprzątacz71.Brakpracy—jakzauważałironiczniewswoimraporcieKleinbaum—miałjednądobrąstronę:„dzięki
temuludziemajączas,żebystaćwkolejkach.[…]Niczegobowiemniemożnaotrzymaćnormalnie.Wszystkojestzdobywane
siłą,poznajomościalbodziękitrickom.[…]Milionyludzistojącałymidniamiwkolejkach,żebyzdobyćtrochęchlebaiśledzia.
TojestdominującyobrazżyciacodziennegowsowieckiejstrefiewPolsce”72.
WiększośćŻydówszybkostraciłazłudzeniacodosystemukomunistycznego;„wielkierozczarowanieprzyszłowciągu
pierwszychdniitygodni—80%Żydówmyśliwtensposób”73.Bylijednakitacy—szczególniemłodziŻydzi
iBiałorusini74—którzynowysystempostrzegalijakoatrakcyjny,otworzyłbowiemwszystkimmniejszościomnarodowym,
wtymŻydom,zamknięteprzedtemdlanichdrzwi.Byliterazrównoprawnymiobywatelami,mogliznajdowaćzatrudnienie
wzawodachwcześniejniedostępnych,jakchociażbywadministracjipaństwowej.Antysemityzmbyłzabroniony(przynajmniej
oficjalnie),wprowadzonopowszechnąedukację,darmowąnawszystkichpoziomach,nieobowiązywałjuż
numerusclausus.
„Dla
nichsowietyzacjaoznaczałaucieczkęzżycianamarginesieiokazjędowykorzystaniarozmaitychmożliwości,jakieoferowało
nowoczesnepaństwosowieckie”75.
JednymzbeneficjentównowegosystemubyłazapewneRywkaLitman-Pelner,którawswoichwspomnieniach
zamieszczonychwbielskiejKsiędzepamięcipisze:„wtymczasieBielsknaprawdęożył.Bielskiedziewczętawychodziłyzamąż
zawysokichsowieckichurzędnikówpaństwowychpochodzeniażydowskiego.Wspołeczeństwiepanowałajedność,równość,
braterstwo.Wmieściepanowałaradość,bobielscyŻydzidobrzepamiętalijeszczepanowanieNiemców,którzybyliunich
wprawdzietylkokilkadni,leczzdążyliichjużdręczyćfizycznieiponiżaćmoralnie.Przeżylijużchwilestrachu,szykan
iniewyobrażalnychtrudności.PodrządamiSowietówpanowaławolnośćiserdeczność.Każdegowieczoruodbywałysiępokazy
wkinie,przedstawieniawteatrze,koncerty,wieczorkitaneczne,odczytyiwykłady.Artyściprzybywalizinnychmiejscowości.
[…]PorazpierwszyświętowanowBielskudzień1Maja.Odbyłasięwielkamanifestacja,mityngizudziałemmłodzieżyidzieci
szkolnych.Uroczystośćwspółorganizowalimłodziistarzy.SłoneczniebyłowBielsku.Ludziecieszylisięwolnością,wielką
wolnością”76.Ta„wolność”nietrwałajednakdługo.
POLSKAKONSPIRACJAWOKRESIEOKUPACJISOWIECKIEJ
OiledlaŻydówokupacjasowieckamogłamiećambiwalentnycharakter,otyledlaPolakówatakZwiązkuSowieckiego
naPolskę17września1939r.oznaczałaktagresjiiwrogąokupację.NaBiałostocczyźniedziałałokilkanaściepolskichgrup
partyzanckich,utworzonychgłówniezrozbitychwkampaniiwrześniowejoddziałów;utrzymałysiędoczerwca1940r.(m.in.
nabagnachnadbiebrzańskich,wpuszczachBiałowieskiejiKnyszyńskiej,wokolicachCzerwonegoBoru),kiedytozostałyrozbite
przezNKWD.Wmaju1940r.naBiałostocczyznęprzybyliwysłannicyzWarszawy,którychzadaniembyłoscalenieróżnych
spontaniczniepowstającychgrupoporuiutworzenieZwiązkuWalkiZbrojnej.Podkonieclistopada1940r.komendantemOkręgu
BiałostockiegoZWZzostał(ipozostałnimdostycznia1945r.)ppłkWładysławLiniarski„Mścisław”.Mimowysiłkównieudałosię
jednakzorganizowaćtamnaszerokąskalęzwartejstrukturykonspiracyjnej:„ciągletrwałyaresztowaniaibezprzerwyrwałysię
zawiązanenanowo«konspiracyjnepajęczyny»”—wspominałjegoadiutant77.
PodokupacjąsowieckąnieudałosięnaterenieBiałostocczyznystworzyćkonspiracjinaszersząskalę.Kolejnitrzej
komendanciokręgu,kilkudziesięciufunkcyjnychróżnegoszczeblaorazwieluszeregowychczłonkówzostałoaresztowanych
przezNKWD.GenerałStefanRoweckipisałwraporciedoLondynu,żepracaorganizacyjnanaobszarzeokupacjisowieckiejjest
wyjątkowotrudnazewzględunagęstąsiećNKWD,czujnąiwnikliwąobserwacjęzestronyjegofunkcjonariuszyiagentów,
atakżewskutekprowokatorskiejrobotyludzizajmującychczołowestanowiskawsamejorganizacji.StałenalotyNKWDnawsie
imiasteczkaspowodowałybardzodużearesztowaniawszeregachorganizacji78.WdokumentachZWZznajdujesięzaledwie
kilkaraportówzinformacjamizBiałostocczyzny,gdyżaktywnośćpodziemianatamtymtereniedoczerwca1941r.byłabardzo
skromna,nastawionaprzedewszystkimnautrzymywaniełączności,działalnośćpropagandowąiwywiadowczą.
*
Okupacjasowieckaskończyłasięrówniegwałtownie,jaksięzaczęła.CzęśćŻydów(niesposóbustalićilu)zdecydowałasię
uciekaćnawschódwrazzwycofującąsięArmiąCzerwoną,innychewakuowanozcałymifabrykamiizakładamipracy.Władza
radzieckazostawiłaposobiechaos,zamieszanie,zmęczenie,brakpoczuciabezpieczeństwaidezorientację.Doprowadziła—
