Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
sięnieśćpomocwykluczonymzespołeczeństwaitropionymŻydommusielibyćodważni,gotowiłamaćnietylkookupacyjne
prawa,lecztakżespołecznynaciskantysemickolubchoćbyniechętnienastawionegootoczenia.Przyczynytakiejdecyzji
wynikałyraczejzichsystemuwartości,osobowościczyinnychprzymiotówwewnętrznychniżzestatusuczyzamożności.
Motywacjędopomaganiaczęstostanowiłaprzedwojennaznajomość,przyjaźń(anawetmiłość),głębokozinternalizowane
zasadywiary,przeświadczenie,żedrugiemuczłowiekowi–bezwzględunato,kimjest–należypomagać,chęć
przeciwstawieniasięNiemcomlubprzekonanie,iżnależypostąpićwłaściwieiprzyzwoicie,mimoryzykautratyżycia.Nie
możnazapominaćowszystkichtych,którzyratowaliza–częstoduże–pieniądze.Dlaniektórychbyłtopoprostusposób
nauzyskaniedochodu,stworzonyprzezwarunkiokupacyjne,dlainnych–okazjadonieetycznegowzbogaceniasięprzez
bezwzględnewykorzystanieludzibędącychwskrajnejpotrzebie.
Jakwykazujemywksiążce,formypomocyudzielanejprzezPolakówŻydompoakcjachlikwidacyjnych(1942–1944/1945)
najczęściejoznaczałydostarczanieżywności,zapewnienieschronieniawktórymkolwiekzbudynkównatereniegospodarstwa:
stajni,oborze,stodole(rzadziejwdomumieszkalnym),lubwspecjalnieskonstruowanejkryjówce.Pomocoznaczałatakże
wynoszeniezkryjówkinieczystości,umożliwienieutrzymaniahigienyosobistej,bezpieczneprzechowywaniewłasnościnależącej
doŻydów(wtympieniędzyicennychrzeczy,np.biżuteriiprzeznaczonejnasprzedaż).Pomocmaterialnamogłaprzybierać
różneformy,np.zmianęodzieży,zakuparyjskichpapierówczybiletukolejowego.Udzielanoteżpomocyniematerialnej,
naprzykładinformowanooniebezpieczeństwiewokolicyczyosytuacjinafroncie.Aktypomocytotakżewsparciemoralne–
pocieszanie,wspieranienaduchu,współczucieizrozumienie,podtrzymywanienadziei.
Częśćztych,którzypomagaliŻydomwposzczególnychpowiatach,zostałapowojnieodznaczonamedalem
Sprawiedliwych40.StatystyczniejedenSprawiedliwypomagałdwómŻydom.Trzebajednakpamiętać,żeliczbaSprawiedliwych,
czyliosóbodznaczonychmedalemprzezInstytutYadVashem,jestmniejszaodrzeczywistejliczbypomagających–niektórzy
uważaliswojedziałaniazacałkowicienormalneinieżyczylisobieodznaczeń,innizginęli,jeszczeinnipowojniezwielu
powodówstracilikontaktzukrywanymiosobami.Odkilkudokilkudziesięciuosóbwkażdympowieciespotkałyrepresje
zapomaganieŻydom41;wtychprzypadkachnajczęściejginęlitakżeichżydowscypodopieczni,awięcmimożezaaktpomocy
osobytezapłaciłynajwyższącenę,naogółniezostałyodznaczonemedalemSprawiedliwego,ponieważproceduraprzyznania
odznaczeniawymagapotwierdzeniaaktupomocyzestronytych,którympomagano.NiektórychpomagającychNiemcyzabijali
namiejscu,razemzukrywającymisięunichŻydami,innymspalonogospodarstwo,aresztowanonakilkamiesięcy,wysłano
doobozówkoncentracyjnych,skądwieluniepowróciło.
KONKLUZJE
Jednąznajważniejszychkonkluzjipodsumowującychkilkalatnaszychbadańjestbogactwoobserwacjidotyczącychstopnia
przedsiębiorczości,własnejinicjatywyŻydówwobliczunadciągającej–itrwającej–Zagłady.Uderzajądeterminacja,mobilność,
odwaga,zjakąofiarypodjęływalkęożyciewłasneoraznajbliższych.Naszeobserwacje–ujęterazemizarysowanewskali
całegookupowanegokraju–zadająkłamstwierdzeniomorzekomejbiernościofiar,o„Żydachprowadzonychnaśmierćjak
owcenarzeź”.WlatachpoprzedzającycheksterminacjępolskimŻydomudałosięstworzyćsystemoporuspołecznego,oparty
nastrukturachformalnych(ŻydowskaSamopomocSpołeczna,judenraty,Joint)inieformalnych(pomocsąsiedzka,rodzinna,
koleżeńska),którełagodziłydziałaniedrakońskichprzepisówiterroruokupanta.Odjesieni1939r.ażdoniemieckiegoataku
naZSRRtrwały–wróżnymstopniunasilenia–ucieczkizterenuokupacjiniemieckiej.Zchwiląrozpoczęciaakcjilikwidacyjnych,
kiedymałoktomógłżywićnadaljakiekolwiekzłudzeniacodoostatecznychcelówpolitykiniemieckiej,Żydzizintensyfikowali
desperackąwalkęoprzetrwanie.Zamieszczonewtomachstudiaoddajązasięgizakrestychprzygotowań.Zjednejstrony
dzielniceżydowskiestałysięterenemwielkichprac„oblężniczych”–wdomachorazpoddomamibudowanoschowkiibunkry,
awpodwójnychścianachinastrychachurządzanoprzemyślnekryjówki.Zdrugiejstronynawiązywanokontaktyzestroną
aryjską,którychcelembyłoznalezieniepomocyischronienia.Tam,gdziebyłotomożliwe,powstawałysiatkiprzerzutu
zagranicę,zwłaszczanaSłowacjęiWęgry.NaszebadaniawskazująnaniezwykłąróżnorodnośćstrategiiprzetrwaniaŻydów
ukrywającychsiępoaryjskiejstronie.Omawiamyteżwyborytych,którzy–niewidzącmożliwościratunkuwśródPolaków–
szukaliszansyprzeżyciawobozachpracylubświadomiekolaborowalizwładzaminiemieckimi(mamytunamyśli
np.niektórychczłonkówjudenratówczypolicjiżydowskiej).Jakpokazałynaszebadania,kolaboracjaniemiaławostateczności
żadnegoznaczeniawakcieratowaniażycia.Jeszczeinni–jeślipozwalałynatowarunkitopograficzne–zdecydowalisię
naegzystencjęwlesie,wpewnychwypadkachwalczącożyciewbunkrach,awinnychpróbującprzetrwaćwoddziałach
partyzanckich.Niekiedy–naprzykładwokolicachŁukowaiBielskaPodlaskiego–żydowscypartyzancizaczęliotaczaćopieką
ukrywającesięuchłopówżydowskiedzieciorazdokonywaliaktówzemstynalokalnychmordercachidonosicielach.
WAdamowie(powiatłukowski)partyzanciżydowscyuwolnilizwięzieniaprzetrzymywanychtamkilkudziesięciuŻydów
iwspólniezemścilisięnaPolakach,którzydonosiliipomagaliprzydeportacji.
Ogromnewrażenierobitakżeskalapomocy,jakiejŻydziudzielalisobienawzajem,siatkakontaktówiwsparcia,którałączyła
kryjówki.Naszebadaniapokazują,jakdaleceŻydzibylizaangażowaniwewzajemnąpomoc,podważająutarteprzekonanie,
żebiernymŻydompomagalitylkoaktywniPolacy.Równieważnymwkłademprzedstawionychwksiążcebadań
mikrohistorycznychjestprzywróceniepamięciolosachjednostkowych,wtymwypadkulosachtysięcyludzi,którychwiększość
porazpierwszydoczekałasięimiennejwzmiankiwliteraturzedotyczącejdziejówZagłady.
WewszystkichzbadanychprzeznaspowiatachnajwięcejŻydówszukałopomocyniewmiasteczkach(stądtakniewielka
liczbauratowanychnaaryjskichpapierach),alewpobliskichwsiach–wdomachswoichsąsiadówiznajomych.Możliwość
przetrwaniawogromnymstopniuzależałaodchęcipomocytychżesąsiadów,odtego,czybyliwstanieprzełamaćstrach
wobeczagrożenia,jakiestanowilidlawspólnotywiejskiejukrywającysięŻydzi.Niesprzyjałytemuobowiązującenormy
grupowe,obecnywszędzieantysemityzmanimechanizmykonformizmuspołecznego.Tymbardziejpodziwiaćnależytych,
którzypotrafiliprzeciwstawićsięnietylkoniemieckimprzepisomprawnym,lecztakżeniepisanymregułomżyciagrupowego.
Wymowaliczbjestnieubłagana:dwóchspośródkażdychtrzechŻydówposzukującychratunkuzginęło–najczęściejzasprawą
swoichsąsiadów,chrześcijan.Mimolokalnychróżnicnaszebadaniadostarczajądowodówwskazującychnaznaczną–iwiększą,
aniżelisiętodotychczaswydawało–skalęuczestnictwaPolakówwwyniszczeniużydowskichwspółobywateli.Jakkolwiekmoże
tobyćdlawielutrudnedozaakceptowania,tohistorycznedowodyzgromadzonewksiążceniepozostawiająwtejmaterii
najmniejszychwątpliwości:znaczne,wdużymstopniumożliwedookreśleniaorazdoidentyfikacji,grupypolskiejludnościwzięły
udziałwakcjachlikwidacyjnych,anastępniewokresie1942–1945przyczyniłysiębezpośredniolubpośredniodośmiercitysięcy
Żydówszukającychratunkupoaryjskiejstronie.
Udałonamsięrównież–poszczegółowymzbadaniuprzebieguakcjieksterminacyjnychwposzczególnychpowiatach–
pokazaćelastycznedziałaniaorazrolęlokalnychwładzniemieckich,cywilnychipolicyjnych,atakżeprzypomniećnazwiska
wieluNiemcówdziałającychnaszczeblupowiatu,konkretnegomiasteczkaczyposterunkużandarmerii,którzynigdynieponieśli
odpowiedzialnościzaswójpośredniibezpośredniudziałwmordowaniuŻydów.
Nakoniecnależypodkreślićpowszechnośćzachowańantysemickich,masowośćskierowanejprzeciwkoŻydomagresji,które
topostawywcaleniemalaływrazzupływemczasu.Wręczodwrotnie–podsamkoniecwojny,gdynasiliłysiędziałania
partyzanckie,rosłaliczbamordówdokonywanychnaŻydach.ZbrodnietenieskończyłysięwrazzodejściemNiemców–
nakażdymzbadanychprzeznasterenówdochodziłodozabójstwocalałychzZagłady.
*
Tytuł
Dalejjestnoc
tofragmentwersuzamykającegowierszCzesławaMiłosza
Podróż
(1942);nawiązujemynimdotytułu
