Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Powiatbielskipodokupacjąsowiecką
Wewrześniu1939r.naziemiepowiatubielskiegonakilkanaściedniwkroczyliNiemcy,dającwtymczasieŻydomprzedsmak
tego,coichczeka.„Panowałstrach,rabowanodomyżydowskie”37.Naskutekumowyz28września1939r.,zmieniającejtajne
ustaleniawcześniejszegopaktuRibbentrop–Mołotow,adotyczącejprzebiegunowejgranicywzdłużliniirzek:Pisa–Narew–Bug–
San,Niemcywycofalisięzczęścizajętychterenów—przypadłyoneZwiązkowiRadzieckiemu.Domiasteczekpowiatu
wkroczyływięcwojskasowieckie.Żydziprzyjęlizmianęokupacjiniemieckiejnasowieckązulgą.Zagrożeniezestronynazistów,
którezapowiadało—jakwówczassądzono—fizycznąprzemoc,prześladowaniaiterror,zostałozastąpioneprzezustrój
polityczny,któryobiecywał—nawetjeślitylkowteorii—równośćibrakantysemityzmu.MorrisKantorowiczzSzereszowa
wspomina,żeRosjanie„byliprzyjęcizmieszanymiuczuciamiprzezlokalnąspołeczność.Wieśniacy[…]obawialisięutratyziemi
iprzymusowejkolektywizacji.Żydzitakżebyliniepewni—wiedzielizdoświadczenia,żezmianaoznaczakłopoty.Młodziludzie
spodziewalisięulgiodszalejącegopolskiegoantysemityzmu,polegającnazapewnieniachSowietóworównościras,alestarsi
Żydziobawialisięprześladowaniareligiiiwłasnościprywatnej.[…]Uważaliśmyjednak,żemamyszczęście,żeznaleźliśmysię
potejstroniepłotu”38.
ObjawyzadowoleniazezmianyokupantaprzyjmowałyczęstocharakterentuzjastycznegopowitaniawkraczającejArmii
Czerwonej.JakwspominaBerlLew,wCiechanowcu„następnegodniapoewakuacjiNiemcówpojawilisięotwarcieżydowscy
komuniści.Wcześniejbyliuwięzieniprzezrządpolski,alezostalizwolnieninaskutekumowyniemiecko-rosyjskiej.[…]Urządzili
wielkieświętoizbudowalibramętriumfalnąoddomuAlteraLubawiczeraażdodomuLipyRubinsteina[…].Udekorowalibramę
rozmaitymibłyszczącymiozdobamiizawiesilitransparenty«Niechżyjerządsowiecki»i«Witamy!»”39.AbrahamSpielman
dodaje,żetębramębudowaliwspólniekomuniścipolscyiżydowscy40.MoszeKleinbaum,przewodniczącyFederacji
SyjonistycznejwPolsce,któryjesienią1939r.poudzialewwojnieobronnejjakożołnierzznalazłsięnaKresachiobserwował
wkraczanieArmiiCzerwonejorazpierwszemiesiąceokupacjisowieckiej,napisałwraporciedlaNachumaGoldmanna,
przewodniczącegoKomitetuWykonawczegoŚwiatowegoKongresuŻydów:„wieśniacyukraińscy,młodzikomuniściżydowscy—
przedewszystkimkobietykomunistki—witaliżołnierzyuśmiechamiiokrzykamiprzyjaźni.Liczbażydowskichwielbicieliniebyła
zbytduża.Jednakżeichzachowanietegodniawydawałosiępodejrzanezpowoduichkrzykliwości,którabyławiększaniżinnych
grup.Wtensposóbmożnabyłoodnieśćbłędnewrażenie,żeŻydzinajbardziejfetowaligościnatejuroczystości”41.Takie
zachowanieczęścispołecznościżydowskiejzaważyłonastosunkachpolsko-żydowskichwczasiewojny,stałosiępożywką
dooskarżaniawszystkichŻydówoentuzjastycznystosunekdonajeźdźcy,ozdradęnarodową,apóźniejprzekształciłosię
włatwystereotypiwygodnypretekstdowrogości,atakżeodwetu.
22października1939r.przeprowadzonowyborydoZgromadzeniaLudowegoZachodniejBiałorusi.Kampaniawyborcza
isamewyboryodbywałysięwatmosferzeterroru,awynikizostałysfałszowane.2listopada1939r.52,1%terytoriumDrugiej
RPzostałoformalniewłączonedorepublikBiałoruskiejiUkraińskiejwramachZSRR.Przedwojennypowiatbielskizostał
podzielonymiędzyobwodybrzeskiibiałostocki42.
NaterenyzwaneterazZachodniąBiałorusiąprzybyłood100do150tys.uciekinierówspodokupacjiniemieckiej,wśród
których„przeważalizdecydowanieŻydzi”43.Przedostaniesięprzeznowąniemiecko-sowieckągranicę,początkowostosunkowo
łatwe,zczasemstawałosięcoraztrudniejszeiwymagałopomocywyspecjalizowanych,płatnychprzewodników.Zdarzałosię,
żeprzewodnicyokradaliioszukiwaliuchodźców.„Najpierwnapełnialiłódźludźmi,takabyniestarczyłomiejscanarzeczy,które
uciekinierzychcieliwziąćzesobą,anastępnieszybkoodbijaliodbrzegu,obiecującbezradnymwówczasŻydom,żewrócą
nabrzegporazdrugiiprzewioząimichrzeczy.Rzeczjasna,żeŻydzi,niedoczekawszysiępowrotupodejrzanych,niemogli
wrócićzpowrotemdoGGiupominaćsięoodbiórswoichrzeczy”44.
WsamymBielskuPodlaskimprzedwybuchemwojnymieszkałookoło4tys.Żydów.Napoczątkuokupacjiichliczba
zwiększyłasięprawdopodobnieoponadtysiącuchodźców45,których„Bielskprzyjąłciepło.Troszczyłsięonich.[…].Synagogi
ibes-medraszerównieżprzepełnionebyłyuchodźcami.Bielskstałsięmiejscemichucieczki”46.
Gościnnośćmieszkańcówjednakniewystarczała—trzebabyłojakośrozwiązaćproblemnapływuuchodźców,
przepełniającychmiastaiwegetującychwnędzyibrudzie.Wkońcupaździernika1939r.,władzesowieckieprzesiedliły
ztzw.ZachodniejBiałorusidojejwschodnichobwodów(m.in.witebskiego,homelskiegoimohylewskiego)ponad22tys.
uchodźców(wtym70%Żydów).Mielitamdostaćmieszkaniaipracę,alelokalnewładzenieprzygotowałydlanichanijednego,
anidrugiego.29listopada1939r.dekretemPrezydiumRadyNajwyższejZSRRnadanoobywatelstworadzieckieobywatelom
Polskizamieszkałymprzed1–2listopada1939r.naterytoriumówczesnejZachodniejBiałorusiiZachodniejUkrainy,atakże
uchodźcomprzybyłymprzedtądatą.Utracilioniobywatelstwopolskie;mieliotrzymaćwramachakcjizwanej„paszportyzacją”
nowe,sowieckiepaszporty,bezktórychniemożnabyłosięzameldowaćaniporuszaćpokraju,aktóreponadtom.in.
zobowiązywałydosłużbywArmiiCzerwonej47.
Liczbauchodźcówwstrefiesowieckiejnadalrosła.JakpodajeDanielBoćkowski—zaraportemludowegokomisarzaspraw
wewnętrznychBSRRŁawrientijaCanawyz5lutego1940r.—wobwodziebiałostockimznajdowałosię39648uchodźców,
natomiastnatereniecałejBiałoruskiejSRRprzebywało72896uchodźców,wtym65796Żydów.Spośródtychuchodźcówbez
pracy,awięciśrodkówdożycia,pozostawało47275osób48.Znacznączęśćuciekinierów,przedewszystkimtych,którzy
zarejestrowalisięnapowrótdoGG49,wywiezionowkolejnychdeportacjachwgłąbZSRR,główniewczerwcu1940r.Żydzistali
sięjednązkilkugrup(liczącąokoło80tys.osób)pośródponad320tys.obywatelipolskichwywiezionychwczterechakcjach
deportacyjnych.Trzypierwszewywózkiodbyłysięw1940r.:wlutymdeportowanoosadnikówwojskowychileśnikówwraz
zrodzinami,wkwietniu—rodzinyjeńcówwojennychiaresztowanych,wczerwcu—uciekinierówzzachodniejicentralnej
Polski.Czwartadeportacjanastąpiławmaju–czerwcu1941r.;jejofiarąpadłyprzedewszystkimrodziny„kontrrewolucjonistów”.
ZnacznaczęśćwywiezionychŻydówpowróciłapowojniedoPolski.
Niemamyszczegółowychdanych,którepozwalałybyustalićliczbęŻydów—uchodźcówistałychmieszkańcówpowiatu—
deportowanych50lubwcielonychdoArmiiCzerwonejprzedwybuchemwojnyzNiemcami51.WIndeksieRepresjonowanych52
znajdujemydaleceniepełneidotyczącetylkostałychmieszkańcówinformacjeoŻydachwywiezionychzposzczególnych
miejscowościpowiatu.WedługtychdanychzCiechanowcadeportowanodoKomiSRRosiemnaścioroŻydów53,zDrohiczyna
pięcioro54,zKamieńcaLitewskiego(takżedoKomiSRR)jedenaścioro55,zKleszczeliSiemiatyczpojednej
Żydówce56.Te35nazwiskniedajeżadnegopojęciaoskaliwywózekzpowiatu.ZkoleiwKartoteceCentralnejOcalałychŻydów
na220osóbzpowiatubielskiego,którezarejestrowałysięwCKŻPwlatach1945–1948,aż113przeżyłonaterenie
ZSRR57.Informacjeonichmożnaznaleźćtakżewewspomnieniachirelacjach58.Losywysiedlonychniesąjednaktematem
tegotekstu—opuściwszyziemiębielską,opuścilitakżezakreślonytuhoryzonttematyczny.
ŻYCIEŻYDÓWPODOKUPACJĄSOWIECKĄ
Poziomurbanizacjiiuprzemysłowieniabyłwrolniczympowieciebielskimniski,awymianahandlowaiusługowazewsią
stanowiłapodstawoweźródłoutrzymaniażydowskichmieszkańcówmiasteczek.Tradycyjnastrukturaekonomicznaihierarchia
społecznanieoparłysięprocesowisowietyzacji.Nowawładzapostrzegałasztetljako„uosobieniewstecznictwaorazsiedlisko
burżuazjiikleru”59;wciągudwudziestulatnowegoustrojuwZwiązkuRadzieckimstraciłonswojedotychczasowefunkcje
społeczno-ekonomiczneikulturalneistałsięelementemsystemukomunistycznego.Początekpodobnychprocesówdotknął
wspólnotężydowskąnaziemiachpolskich,któreznalazłysiępodsowieckąokupacją.Aneksjatychziemoznaczałaszybkirozpad
instytucji,naktórychopierałosiędotychczasoweżycieŻydów.Przestałydziałaćgminyżydowskie,upoważnionewmyśl
polskiegoprawadopobieraniapodatków.Wmomenciegdytoprawoprzestałoobowiązywać,gminystraciływażneźródło
