Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
naukrywającychsięŻydów,atakżerozstrzeliwalitych,którychdoprowadzononaposterunek.Ponadtozwłasnejinicjatywy
ibezrozkazuwyszukiwaliimordowaliŻydówwwielumniejszychmiejscowościachoraznaobszarachwiejskich,gdzieobecność
żandarmeriibyłaznikomabądźteżNiemcówwogóleniebyło.
Drugąpolskąformacją,którejczłonkówwidaćwczasieakcjilikwidacyjnychwkilkuzbadanychpowiatów,byłaOchotnicza
StrażPożarna.Zagadnienieudziałupolskichstrażakówwakcjacheksterminacyjnychtotematdotychczassłaborozpoznany
przezhistoryków23.Jakwynikazestudiówzawartychwksiążce,polscystrażacyrównieżodegraliniechlubnąrolęwlikwidacji
skupiskżydowskich,np.wpowieciemiechowskimczybiłgorajskim.ZkoleiwWęgrowieiwStoczkuWęgrowskimstrażacynie
tylkowzięliudziałwlikwidacjigett,alewręczzgłosilisięwtymcelunaochotnika,oczyminformowałapolskaprasa
konspiracyjna.
Wtymmiejscudochodzimydoodrębnego,wywołującegonajwiększeemocjezagadnienia,czylidoroli,jakąwlikwidacjigett
odegrałapolskaludność,zwyklimieszkańcymiasteczekorazchłopiściągającyzokolicznychwsinawieśćopostępującejakcji.
Niektórzybyligotowipomócuciekającym,inniłapaliŻydówioddawaliichwręcemundurowych,teniówrabowałdopiero
coopuszczoneżydowskiedomy,częstoodnajdującprzytympoukrywaneofiary,ajeszczeinnipatrzyliwprzerażeniu
narozgrywającesięwokółscenymasowychmordów.Wieluobserwowałotoczącesięwydarzenia,aichbezczynnośćwsytuacji,
gdynaichoczachginęliŻydzi,oznaczaławięcejniżbiernośćczyobojętność.Sąsiedziiznajomiprzyglądającysięzzapleców
policjimasowymmordomdokonywanymnaulicachgetttojedenzobrazów,jakiepojawiająsięwnaszychstudiach
zniepokojącączęstotliwością.SzczebrzeszyńskilekarziautordziennikaZygmuntKlukowskipoddatą22października1942r.
odnotował:„Wyprowadzonychwczorajzmiastatrzymanoprzezcałąnockołofabryki«Alwa»,podgołymniebem.Okołogodziny
dziewiątejdoprowadzonojeszczeiŻydówzeZwierzyńca.Dopierodzisiajwpołudniezaładowanoichdowagonów.Okołogodziny
szesnastejpociągjeszczestałnastacji.Anadworzezimno,padadrobny,jesiennydeszcz.Robotnicyfabryczniznajdowali
[potem]naplacupieniądze,złoto,biżuterię,perły.Mieszkaniażydowskiesączęściowoopieczętowane,pomimotorabunekidzie
nacałego.Wogóleludnośćpolskaniezachowywałasiępoprawnie.Wieluludzibrałoczynnyudziałwtropieniuiwynajdywaniu
Żydów.Wskazywali,gdziesąukryciŻydzi,chłopcyuganialisięnawetzamałymidziećmiżydowskimi,którepolicjancizabijali
naoczachwszystkich.Wogóledziałysięstrasznerzeczy,potworne,koszmarne,odktórychwłosystająnagłowie”24.
SZACUNKI
Studiazamieszczonewtomach
Dalejjestnoc
zmuszajądorewizjiwieluprzekonań,któregłębokozakorzeniłysięwpolskim
piśmiennictwiehistorycznymdotyczącymczasówZagładyiwokółktórychnarodziłosięwielekontrowersjiorazniejasności.
ZacząćnależyodpróbyoszacowanialiczbyŻydówszukającychratunkuichowającychsięwczasielikwidacjigettwswoich
miejscowościach.Jesttozagadnienieniełatwe,najczęściejpomijanewopracowaniachdotyczącychkwestiidemograficznych
okresuwojnyiokupacji.WodniesieniudoWołyniaShmuelSpectoroszacował,żepróbęucieczkizgettiobozówpracywobliczu
likwidacjipodjęło25%Żydów25.AnalizęliczbowązjawiskaucieczekwszerszejskalipodjąłGrzegorzBerendt,którybadając
(częstoniekompletne)danezawartewizraelskiej
EncyclopediaoftheGhettosduringtheHolocaust
26,doszedłdowniosku,
żeskalazbiegostwanaKresachbyłaznaczniewiększaniżwGG,naziemiachwcielonychdoRzeszyucieczekniemalnie
podejmowano,amiędzyposzczególnymidystryktamiipowiatamiorazdużymimiastamiiprowincjąwystępowałybardzoduże
różnice27.TrudnowięcjednoznacznieiprecyzyjnieokreślićliczbęŻydówszukającychratunkuwtrzeciejfazieZagłady,jesteśmy
tutajskazaninaszacunki.
Przedwywózkamidoobozówzagłady,jakjużbyłaotymmowa,GeneralneGubernatorstwowrazzBezirkBialystokliczyły
niecoponad18mlnludności,wtymokoło2,2mlnŻydów28.ShmuelKrakowskiliczbęuciekinierówzgettiobozówocenił
naokoło300tys.osób29.SzymonDatnerszacowałŻydówratującychsięucieczkąnaaryjskąstronęna200–
250tys.ludzi30.Obajbadaczemieliświadomość,żepodawaneprzeznichdanesąbardzoniepewneiniezostałyoparte
nabadaniachstatystycznych.Dlanasstałysięinspiracjądopodjęciażmudnychkwerend,będącychpróbąoszacowanialiczby
uciekinierównamożliwieszerokiejpodstawieźródłowej.Liczbysąbowiemistotne,tymbardziejżeprawdopodobieństwo
przeżyciaukrywającychsiępolikwidacjigettbyłobezpośredniozwiązaneznastawieniemmiejscowejludności;natymetapie
towłaśniePolacy(atakżeinnisąsiedzi,UkraińcyczyBiałorusini)mielidużywpływnato,ktospośródŻydówmógłprzeżyć,
aktoginął.Liczbatych,którzychcielisięratować,leczzginęli,mawięcnietylkoznaczeniehistoryczne,aleimoralne.
Iluwięcspośród200–300tys.Żydówszukającychratunkuprzeżyło?Iwtymwypadkujesteśmyzdaninaszacunki.Historycy
podają,żewojnępodokupacjąniemieckąprzeżyło30–120tys.Żydów,wliczającwtoocalałychwobozachpracy
ikoncentracyjnych31.Najczęściejprzyjmujesię,żeocalało40–50tys.Żydów.Szacunektenjestistotny,ponieważzwiązana
znimliczbażydowskichuciekinierów,którymprzeżyćsięnieudało,zakreślainteresującenaspolebadawczeijestpunktem
wyjściadodalszychrozważańolosachżydowskichrozbitkóworaznastawieniumiejscowychchrześcijan.
Naszebadaniapozwalajądokładniejsięprzyjrzećkonkretnympowiatom,poznać(przybliżoną,gdyżniemożliwą
dojednoznacznegookreślenia)skalęucieczek,strategieimożliwościratunkuwzróżnicowanychrejonachokupowanejPolski.
Tabela2.Żydziukrywającysiępolikwidacjigett32
Powiat
Ludnośćżydowska
Liczba(odsetek)Żydówukrywających
w1942r.
siępolikwidacjigett
Bielsk
22500
1300(6%30)
Podlaski
Biłgoraj
14500
1500(10%)
Bochnia
11157
1100(10%)
Dębica
18000
722(4%)
Łuków
15988
986(6%)
Miechów
30000
3000(10%)
Nowy
Targ
4445
650(15%)
Węgrów
11200
1390(12%)
Złoczów
10359
1356(13%)
LiczbaukrywającychsięŻydów,októrychudałosięznaleźćszczegółoweinformacje
jednostkowe(odsetekwszystkichszukającychratunku)
974(75%)
1092(73%)
629(57%)
722(100%)
986(100%)
769(26%)
650(100%)
386(28%)
1356(100%)
RAZEM
138149
12004(mediana=10%)
Źródło:Opracowaniewłasnenapodstawiebadańprzeprowadzonychprzezzespółautorów.
7564
Daneztabeli2wymagająkomentarza.Otóżwźródłachnatykamysięnawieleinformacjidotyczącychpróbukrywaniasię
wczasiewysiedlenia–czytowrozmaitychschowkachnatereniegetta,czypozanim.Większośćtychinformacjijestszalenie
nieprecyzyjna–mówisięo„kilkudziesięciu”,„kilkuset”czy„setkach”Żydówpróbującychuniknąćwysiedlenia.Zoczywistych
powodówsamiukrywającysięniebyliwstaniepodaćdokładniejszychliczb,niemożemynawetbyćpewnicodosugerowanego
przeznichrzęduwielkości.Jeżelijednakwkilkuźródłachpotwierdzałysiętegorodzajudane,przyjmowaliśmynajmniejszą(lub
najczęściejpowtarzającąsię)liczbęuciekinierówiwtensposóbszacowaliśmygrupęukrywającychsię–tainformacjaznajduje
sięwtrzeciejkolumnietabeli.Podobniejakwewszystkichinnychprzypadkach,naszeszacunkisąbardzoostrożne.Gdymowa
byłao„kilku”Żydach,przyjmowaliśmy3,„kilkunastu”—11,kilkudziesięciu—21,„kilkuset”—200.Podawaneprzeznasdane
liczbowesąwięcnajprawdopodobniejzaniżone.
Pozatymzkażdegoanalizowanegoprzeznasźródławybieraliśmynajdrobniejszenawetwzmiankiokażdejukrywającejsię
osobie.Wtensposóbstworzyliśmyarkuszedanychzawierająceinformacjeoposzczególnychuciekinierach:nietylko
biograficzne(jeślitobyłomożliwe),lecztakżedotycząceichwojennychlosóworaztego,czyijakudałoimsięprzeżyćlub
