Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Wprowadzenie
Powiatbielskiprzeddrugąwojnąświatową
OBSZARILUDNOŚĆ
Ziemiepowiatubielskiegotokrainagraniczna,naktórejterenienastępowałoprzenikanieiścieraniesięwpływówpolskich,
ruskichorazlitewskich.WXIIIiXIVw.ziemietewchodziłyprzejściowowskładMazowsza(częśćzachodnia)iLitwy(część
wschodniaipółnocna),aczęśćpołudniowaznajdowałasięokresowowgranicachksięstwawłodzimiersko-halickiego.Wkońcu
XIVw.rozpoczęłosiętamosadnictwodrobnoszlacheckie,poprzezktóreksiążętamazowieccykolonizowaliwschodnieMazowsze
orazPodlasie.Niecopóźniejksiążętalitewscyrozpoczęlikolonizacjętychziemodwschodu,osiedlająctamchłopówpochodzenia
ruskiego.Takityposadnictwaoraznajazdy,wojnyizmianygranicukształtowałyspecyficznąstrukturęspołeczno-narodową
regionu:polskadrobnaszlachtawyznaniarzymskokatolickiegozamieszkiwałazwartewsieszlacheckie(zaścianki)wzachodniej
częścipowiatu,aprawosławnalubunickaludnośćwiejska—wsiechłopskie(ruskie,białoruskie)—jegowschodnieobszary.
OdXVw.wmiasteczkachpowiatuosiedlalisięŻydziiwokresiemiędzywojennymstanowiliokoło50%ichmieszkańców.
W1919r.powiatbielski(największyzpowiatównależącychdowojewództwapodlaskiego),znalazłsięwcałościwgranicach
DrugiejRzeczypospolitej.Zajmowałobszar4989kmkw.,znajdowałosiętamwówczas9miastoraz19gmin.Rozmaite
przekształceniaireformyadministracyjne(w1922,1925,1926,1932i1934r.)zmieniałynietylkogranicepowiatu,lecztakże
siedzibygminikwestięprawmiejskichprzysługującychposzczególnymmiejscowościom.Poostatniejprzedwojennejreformie
natereniepowiatuBielskPodlaskiznajdowałosię6miast(BielskPodlaski,Brańsk,Ciechanowiec,Drohiczyn,Kleszczele,
Siemiatycze)oraz15gmin(Białowieża,BielskPodlaski,Boćki,Brańsk,Ciechanowiec,Drohiczyn,Grodzisk,Hajnówka,
Kleszczele,Mielnik,Milejczyce,Narew,Orla,Siemiatycze,Wyszki).Wpowieciebielskimniebyłożadnegodużegomiasta,był
tosłabozurbanizowanyiubogigospodarczoobszar,awyróżniałogo„niezmiernemnóstwo”drobnychzagródszlacheckich
„wwioskachprzeważnieniewielkich,alegęstorozsianych”1.Tewioskizeswoimilicznymikoloniamiiniewielkiemiasteczka
rozsianesąwśródlasów2,acałatopografiawschodniejczęścipowiatubielskiegozdominowanajestprzezPuszczęBiałowieską.
Wokresieokupacji—najpierwsowieckiej,anastępnieniemieckiej—granicepowiatuznaczniezmieniałysięwstosunku
dogranicprzedwojennych.Jesienią1939r.wwynikuatakuZSRRnaPolskępowiatbielskistałsięczęściątzw.Zachodniej
Białorusi.Wostatniejdekadzieczerwca1941r.ziemiębielskązajęływojskaniemieckieiznalazłasięonawgranicachokręgu
białostockiego(BezirkBialystok).Wokresieokupacjihitlerowskiejpowiatbielskistałsięnajwiększympowiatemokręgu—
dodanodoniegokilkagminzpowiatówprużańskiegoibrzeskiego(dawnegowojewództwapoleskiego),atakżeokręgPrużana—
obejmowałwtedy25gminmiejskichiwiejskich.W1944r.naskuteknowegowytyczeniagranicczęśćprzedwojennegopowiatu
bielskiegoznalazłasięwZSRR,większośćzaśpozostaławPolsce;powiatliczył4551kmkw.iskładałsięz17gminwiejskich
oraz3miejskich.
Zewzględunabrakźródełdoopisuwschodniejczęścipowiatu,któraobecnieznajdujesiępozagranicamiPolski,
przeważającaczęśćtekstuikońcowewnioskidotycząjedyniezachodniejczęścipowiatubielskiegowjegookupacyjnych
granicach,czylitej,którapowojnieprzypadłaPolsce.Dokońcowejanalizyniewłączyłamgettzmiastznajdującychsięobecnie
naterenieBiałorusi(Dmitrowicze,KamieniecLitewski,NoweBerezowo,Ratajczyce,Rudniki,Suchopol,Szczerczewo,Szereszów,
Wierzchowice,WysokieLitewskie),gdyżwodniesieniudonichnieudałosięzdobyćwystarczającychinformacjianiookresie
istnieniagett,anioocalałych.SzczątkowedaneopojedynczychosobachocalałychzKamieńcaczyWysokiego,któreukrywały
sięwzachodniejczęścipowiatu,zostaływtekścieuwzględnione3.Największegettonatereniepowiatu,wPrużanie,liczące
10tys.osób,niezostało—podobniejakiinnewewschodniejczęścipowiatu—włączonedoobliczeństatystycznych.Togetto
zostałozlikwidowanedwamiesiącepóźniejniżpozostałe,ajegomieszkańcówwywieziononiedoTreblinki,aledoAuschwitz,
gdzieprzeżyłokilkadziesiątosób.Wzasadziejedynywątekopracowania,gdyjestmowaoPrużanie,tozagadnieniepartyzantki
wpowiecie.
ŹRÓDŁA
Dużątrudnośćstanowiopisaniepowiatu,którywokresieokupacjiniemieckiejbyłzlepkiemgminztrzechprzedwojennych
powiatówidwóchwojewództw.Wieledanychdemograficznychzawartowźródłachdotyczącychtychżetrzechpowiatów.
Niespójność4danychzespisówstatystycznychz1921i1931r.utrudniaichodniesieniedopowiatustworzonegoprzezNiemców.
PonadtodużaczęśćźródełznajdujesięobecnienaBiałorusilubwRosji,akwerendęudałosięwykonaćtylkowniektórych
białoruskicharchiwach5.DokumentywarchiwachlokalnychorazniemieckiedotycząceBezirkBialystokzachowałysięwstanie
szczątkowym6.Więcejinformacjiprzyniosłyrelacjeocalałych,księgipamięci7,dokumentyzArchiwumŻydowskiegoInstytutu
HistorycznegoiArchiwumInstytutuPamięciNarodowej,np.dokumentacjabyłejGłównejKomisjiBadaniaZbrodniHitlerowskich,
atakżeaktapowojennychprocesówzbrodniarzyniemieckich,m.in.ErichaKocha,orazinnychprocesówkarnych.Ważnym
źródłemdoodtworzenialosówŻydówwpowieciesąteżbędącewzasobachVisualHistoryArchiveUSCShoahFoundation
wypowiedzizarównoocalałych,jakizPolakówpomagającychŻydom.
Większośćźródeł,któremiałamdodyspozycji,toźródłanarracyjne:relacjepisemneczyustne,wspomnienia,zeznania.Nie
odnalazłamniestetyżadnegodziennikasporządzanegonatereniepowiatu,któregoautorzapisywałbywydarzenianabieżąco.
Powojennewspomnieniamodelujązaśprzeszłośćnarozmaitesposoby.Relacjeżydowskieczęstokoncentrująsięnadoznanych
krzywdachistratach,niemalwcalenieprzybliżającokresuukrywaniasię—czylitego,cowkontekściestrategiiprzetrwania
byłobynajbardziejinteresujące.Relacjeopowiadająraczejowydarzeniachiwwieluznichokresodlistopada1942dolipca
1944r.stanowiniezorganizowanąprzestrzeńczasu,wktórejdająsięzauważyćjedyniepojedynczeepizody.Także
nawydarzeniach—alewinnysposób—skupiająsięrelacjepartyzantów:wielewnichdynamiki,akcji,walkizwrogiem,
wyrównywaniarachunków,poczuciasprawczości.
Niebezznaczeniajestto,żeautorzyistniejącychrelacjizobszarupowiatubielskiegoniebyliosobamiwładającymisztuką
słowaczynawykłymidogłębszychrefleksji;tonajczęściejdrobnirzemieślnicyczykupcylubmłodzi,jeszczebezzawodu,
którychedukacjazakończyłasięprzedwojnąnakilkuklasachszkołypodstawowej.Jedynedwiedorosłeosobyzwyższym
wykształceniem,któreprzeżyłynatereniepowiatu,nieopowiedziałyowłasnychprzeżyciach.NauczycielSymchaBurstein
(Bursztajn)—jednaztychosób—zbierałrelacjeinnychocalałych,powojniebyłprzewodniczącymlokalnegokomitetu
żydowskiego,aleosobieaniwówczas,anipóźniejnicnienapisał.
Inaczejjeszczezniekształcająprzeszłośćdokumentysądowe—zeznaniaświadkówioskarżonychwoczywistysposóbnie
sąbezinteresowne,służąwybieleniuwłasnychdziałańlubodwrotnie—udowodnieniuczyjejświny.Zracjiswojejspecyfiki
koncentrująsięonenaustaleniuzakresuodpowiedzialnościsprawców,ichzależnościachsłużbowych,posłuszeństwiewobec
przełożonych,wskazaniukonkretnychdatwydarzeń8.Wcentrumzainteresowaniasąsprawcy,ofiaryznajdująsięnadalekim
planie.ZkoleirelacjezawartewdokumentacjizwiązanejzprzyznaniemmedaluSprawiedliwegoprofilująprzeszłość„nasłodko”,
podkątemdobrychuczynków,iunikająszarychstref.Wwywiadachzlatdziewięćdziesiątychipóźniejszychprzeżyciadominują
nadfaktami,anazwiskainazwymiejscowesączęstotakpoprzekręcane,żeztrudemudajesięjezweryfikować.
Ztychwszystkichźródełstarałamsięwydobyćmaksymalniewieleszczegółów,wydestylowaćipotwierdzićfaktyoraz
uwzględnićwymiaremocjonalny,byopisaćcałośćdoświadczenianazwanego„strategiamiprzetrwania”.
ŻYDZIWPOWIECIEBIELSKPODLASKI
