Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
denuncjatora441.Łączniewwalkachpartyzanckichnatereniepowiatuzginęło40Żydów.
Wiosną1944r.dotarłytamsowieckieoddziałyBiałostockiegoZgrupowaniaPartyzanckiegoiżydowskiegrupypartyzanckie—
niebezobaw—przyłączyłysiędonich442.4kwietniadowódcabrygadyMichaiłGrigoriewiczJankowski(znanyjako„pułkownik
Martynow”)spotkałsięwNurcuzPawłemRazinem,dowódcą15-osobowejgrupypartyzanckiejzłożonejzjeńcówsowieckich
zbiegłychzobozówwGG.Po„szczegółowymomówieniusprawzwiązanychzrozwojemruchupartyzanckiegowokolicy
Brańska”Jankowskiwydałrozkaz,bystworzyćz„rozproszonychgrupypartyzanckichbrańskiegoiciechanowieckiegorejonu[…]
oddziałpartyzanckiim.G[ieorgija]Żukowaiwłączyć[go]wskładBrygady«WimięOjczyzny»”.Oddział„wwiększościskładałsię
zbrańskichŻydówiniewielkiejilościsowietów,którzyucieklizniemieckiejniewoli”443.Ponadtoutworzono„zgodniezrozkazem
komendantabrygadyMartynowaobózrodzinnydlaŻydów,któryskładałsięzkobiet,dzieci,starychisłabych.Pomiędzynimi
byłaGitłRubinsztejn,kobieta65-letnia,zeswoimi3córkamiizsynem.Jednacórkabyłakaleką,alemimotoprzeżyła
21miesięcywlesie”444.JosefBrojdedodaje,żewobozieznaleźlisięŻydzizabranizkryjówek,pozostającydotychczaspod
opiekążydowskichpartyzantów,rozmaiciuciekinierzy,błąkającesięsamotniedzieci—wśródnich8-letniaLudka,pochodząca
zSzawli,którąrodzice„wakciedesperacjiwyrzucilizpociągujadącegodoTreblinki”.Wobozieorganizowanożyciekulturalne,
m.in.urządzanoprzedstawienia445.
WłączeniwstrukturysowieckiejpartyzantkiŻydziwykonywalijużzwykłą,partyzanckąrobotę:„przecinaliśmydruty
telefoniczne,wyrywaliśmysłupy[…],paliliśmymosty,robiliśmyzasadzki(naNiemców)nadrogach.Itakdoczasu
wyzwolenia”446.MoszeJęczmieńzdumąpodkreśla,że„brańskagrupapartyzanckawczasieswegokrótkiegoistnienia
zniszczyłakilkatransportów,wysadzałamosty,rozbrajałaNiemców,paliłafolwarki,wktórychbyliniemieccyadministratorzy,
izdobywałabroń,napadającnachłopów,członkówróżnychbandNSZ,iróżnymitorturamizmuszałaichdooddawania
broni”447.OpróczpodejmowaniaaktówsabotażuŻydziznającyterenilokalnestosunkisłużylitakżezainformatorów:„pojawiały
siędesantyczłonkówNKWD,którymdostarczaliśmyinformacjeorozmieszczeniuniemieckichwojsk,podawaliśmyszczegóły
dotyczącelokalizacjimostówinastrojówwśródludności”448.
Żydzidokonalirównież(narozkazkomendantaRazina)wczerwcu1944r.aktuzemsty„nawielkimmordercyŻydów
ibandycie,gajowymKaszaku”449.KaszakbyłtakznienawidzonyprzezukrywającychsięŻydów,że—jakpiszeBrojde—
dowykonaniawyrokuśmierci,gdytenzostałnaniegowydany,„zgłosiłosięwieluochotników”450,alewkońcuwykonałgoMula
Klejnot,żebywtensposóbpomścićśmierćswojegowuja„NochemaKlejnota,któregowręceżandarmeriiwydałKaszak”451.
Kilkatygodnipóźniej,wpołowielipca1944r.,ArmiaCzerwonawkroczyłanatetereny.Skończyłasiętamokupacja
niemiecka.Nieoznaczałotobynajmniej,żenastałpokój.
PODSUMOWANIE:SPECYFIKAPOWIATUBIELSKIEGO
Tym,cowyróżniapowiatBielskPodlaski,jestjegostrukturaspołeczna,któramiaławpływnażydowskiestrategieprzetrwania.
Napodstawieprzeanalizowanychźródełmogęstwierdzić,żezróżnicowaniestanowewydajesiękluczowedlazrozumienia
zjawiskapomaganiaŻydom/wydawaniaŻydówwpowiecie.W49procesachsądowychwśród89oskarżonychowydawanielub
mordowanieŻydów53byłoprawosławnych(wtym3szucmanów),34katolików(wtym4szucmanów),awwypadku2osób
nieudałosięustalićwyznania.Wźródłach,któreanalizowałam,wymienionychjestponadto14nazwiskkonkretnychosób(nigdy
niestanęłyprzedsądem)orazprzewijająsiędziesiątkianonimowychPolaków(chłop,sąsiad,leśniczy),którzywydawalilub
mordowaliŻydów,aktórychwyznania/narodowościrzeczjasnanieznamy.Niesposóbwięcpotwierdzićjakiejśgeneralnej
zależnościmiędzywyznaniem/narodowościąadonosicielstwem.Istniejejednakinnaciekawakorelacja:oskarżonych
wprocesach,októrychmamnajwięcejdanych,łączyprzynależnośćklasowa—zdecydowanawiększośćtoniepiśmiennilub
ztrudempodpisującysięchłopi.NatematwydawaniaŻydówprzezchłopówistniejejużliteratura452,wartojednakpodkreślić
jednązmotywacjidonosicielstwa,którąuważamzanajbardziejadekwatnąwkontekściepowiatubielskiego.
Trzebapamiętać,żeówczesnypowiatbielskitoobszarświatasłaboupolitycznionego,ocharakterzezdecydowanie
przednowoczesnym.Stanowiłonpewnegorodzajuskansen—terenperyferyjny,rolniczy,niezmodernizowany,należący
mentalniedowcześniejszejepokizwłaściwądlaniejwizjąświata.PrzyczynzachowaniamieszkańcówtegorejonuPodlasia
wobecŻydówwczasieZagładytrzebaposzukiwaćwperspektywieantropologicznej:antysemityzmmiałtamcharakterbardziej
etnologicznyczyreligijnyniżgospodarczyipolityczny,cozresztąwidaćwstosunkowonielicznychakcjachantyżydowskich
wokresieprzedwojennym,importowanychgłówniezsąsiedniegopowiatu453.Trzebatakżewziąćpoduwagę,żedonoszenie
naukrywającychsięŻydówbyłotylkojednymzrodzajówdonosicielstwawojennegonatereniepowiatu454.Donoszonotakże
naukrywającychsięzbiegłychjeńcówsowieckich,nauciekinierówzrobótprzymusowych—ogólnienawszystkichłamiących
przepisyokupanta.Dopatrywałabymsięwtymdonosicielstwienietyleantysemityzmu,ileraczejnawykuposłuszeństwa
iadaptacjiwobeckażdejkolejnejwładzy.Możetomiećźródłowdoświadczeniupańszczyzny,wyuczonejbierności,amoże
takżewmentalnościchłopskiejirozumieniuwłasnegomiejscawhierarchiiświataprzednowoczesnego,któregoregułybyły
wieczne,daneraznazawsze,niezmienne.Chłopzawszebędziechłopem,awładza—władzą,idlategojestonaważnym
adresatemchłopskichdziałań.Sądzę,żedonosicielstwomogłobyćmotywowanewwiększymstopniuposłuszeństwemwobec
poleceńaktualnejwładzyniżniechęciądoŻydówczyjeńców—adresowanebardziejdoNiemcówniżprzeciwkoŻydomczy
Rosjanom.PrzyczynąwydawaniaŻydówniebyłbywięcantysemityzm,leczstosunekdowładzyorazuwewnętrznionyprzymus.
Takiemotywacjewydająsięprzyświecaćnp.działaniomFranciszkaNieściora,którydoniósłNiemcomodziewięciorguŻydach
ukrywającychsięwziemiancekołoŚwiryd.ZnajdowałosięwśródnichkilkoroOlendzkichzrodzinykowalamieszkającejprzed
wojnąwtejprawosławnejwwiększościwsi,którąwszyscyznaliinieślijejpomoc.Żydówostrzeżono,ale„chcielizaczekać
donocy,abyprzenieśćswojerzeczyzziemiankiiznaleźćinnemiejsceukrycia”455.Niezdążyli,żandarmipodpaliliziemiankę.
Wyciągnęliwszystkichukrywającychsięiichzabili.Wpowojennymprocesiesąsiedzikomentowali,że„NieściorNiemcomchciał
sięprzypodobać”456.Właśniekategoria„przypodobaniasięNiemcom”otwieracałepolerozważańnatematserwilizmu,
uległościipodporządkowaniawładzyorazgotowościdogorliwegowypełnianiajejpoleceń,aszerzej—mentalnościchłopskiej,
stosunkuchłopówdorządzącychwogóleorazfatalistycznegopodejściadoświata,wktórymobowiązujeniepodważalna
hierarchia,aroląwieśniakajestprzejawiaćuległośćwobeckażdejzwierzchnościiposłuszniewykonywaćnakazy457.Taka
mentalnośćipostawymiaływielewspólnegozpoczuciem,żesięjestprzedmiotem,aniepodmiotemdziałańpolitycznych;
biernośćtotakżewdużymstopniuspadekpofeudalnymporządkuświata,konsekwencjadoświadczeniapodporządkowania
ipańszczyzny458.
Innyaspektmentalnościchłopskiej,którymiałznaczeniedlaprzetrwaniaŻydówwpowieciebielskim,tocharakterystyczny
dlaświataprzednowoczesnegofatalizmideterminizm.Skorobowiemwszystkojestzgórypostanowione,toczłowiek
(szczególniechłop,lokującysięniskowhierarchiispołecznej)niemaaniprawa,animożliwościzmianytokuwydarzeń.Jeżelilos
ŻydówzostałpostanowionyprzezStwórcę,toniemożnagowżadensposóbzmienić,niemożnasiędowyrokówboskich
mieszaćaniwpłynąćnabieghistorii459,którąkulturachłopskainterpretujewkategoriachporządkumitycznego.Dlatego
naprzykładpomocdlaŻydówniemasensu,gdyżitak„muszą”onizginąćnamocydecyzjisił,wobecktórychchłoppozostaje
bezradny.Tenszczególnyfatalizmnabierawyjątkowejaktualnościwsytuacjachchaosu,takichjakwojna,należąca„do
wyrokówboskich”ipostrzegana„wkategoriachkatastrofy,karyboskiej,nadejściaAntychrysta”460—czasu,gdykaraboska
spotykatych,którychStwórcapostanowiłukarać.Ztakrozumianegofatalizmuwynikabiernośćpostaw,postrzeganaprzeznas
jakoobojętnośćwobeclosuŻydówwczasieZagłady.
NatlechłopskiejmentalnościświataprzednowoczesnegoosobliwościąpowiatubielskiegojestzjawiskopomaganiaŻydom
wzaściankachszlacheckich.Spośród86rodzin,którepomagałyiratowałyŻydów,o17niemamyszczegółowychinformacji,
6toprawosławni,a63(73%pomagających)—katolicy,adokładniej:mieszkańcydawnychszlacheckich
